ComplémentsProbabilitésStatistiqueMEEF2
I. Vocabulaire‐Lienentrethéoriedesensemblesetprobabilités
OnnoteΩl’espacedesconfigurations(l’univers)associéàuneexpériencealéatoire.
ProbabilitésThéoriedesensembles
EvénementPartie,sousensemble
impossible
certainΩ
contrairecomplémentaire
̅
ImplicationInclusion
etIntersection
ouUnion
Sans(sansque)Différence
∖
∩
ouexclusif(oubien)différencesymétrique
BA∪BA∩B
ÉvénementsincompatiblesSousensemblesdisjoints
Systèmecompletd’événementsPartition
Danslasuite,onutiliseralesnotations:
⊔aulieude∪sietsontdeuxsousensemblesdisjointsd’unensembleΩ;
Ωpourl’ensembledespartiesdeΩ;Ωestl’ensembledespartiesàélémentsdeΩ;
SiΩestinfini,ΩΩ
∈estlesousensembledespartiesfiniesdeΩ;
Siestunensemblefini,#estsoncardinal;
pourdeuxensembleset,∼signifiequ’ilssontenbijection(appliquéennéralàdesensembles
finis:celarevientàdirequ’ilsontmêmecardinal).
,(ouencore)pourl’ensembledesfonctionsdedans;
o ,pourl’ensembledesinjectionsdedans(nécessairement,##;
o ,pourl’ensembledesbijectionsdesur(nécessairement,##;
o ,pourl’ensembledesbijectionsdesur(nécessairement,##;
o pourl’ensembledespermutations(bijections)de;
o 1,,pourl’ensembledespermutationsde1,…,.
II. Définitiond’uneprobabilité
a) Casfini
Définition.SoitΩunensemblefini.Uneapplicationℙ∶Ω→0;1estuneprobabilitésurΩsi
a) Ω1;
b) Si,Ωsontdeuxévénementsdisjoints(incompatibles),alors⊔0.
LetripletΩ,Ω,ℙestunespaceprobabilisé.
Exercice.
a) Conséquencesimmédiates:0,ℙ̅1,ℙ∪ℙ∩ℙℙ;
b) Pourdéfiniruneprobabilité,ilsuffitdesedonnerlavaleurℙ∈0;1,pourchaqueΩ,
aveclacondition1
∈ .Cesdonnéesdéfinissentlaloideℙ;
c) SoitΩunensemblefini.Lafonctionℙ∶Ω→0;1définiepar#
#estuneprobabilité.Ondit
alorsqueΩestmunidel’équiprobabilité∀Ωℙ
#.
b) Casinfinidénombrable
Pourunensembleinfini,lesconditions1et2deladéfinitionducasfininesuffisentplus.Cependant,danslecas
dénombrable(i.e.enbijectionavec),onpeutétendreladéfinitiondeprobabilitédefaçonsuivante.
Définition.SoitΩunensemble(auplus)dénombrable.L’applicationℙ∶Ω→0;1estuneprobabilitési
a) Ω1;
b) Si∈estunefamilleauplusdénombrabled’événementsdeuxàdeuxdisjoints(incompatibles),alors
ℙ
∈
∈ sup 
∈ ∶Ω.
(SiΩestfini,onretrouveladéfinitionducasprécédent).
Exercice.
a) Vérifierquecommedanslecasfini,estcomplètementdéfinieparladonnéedesℙ0;1,pour
chaqueΩ,aveclaconditionsup 
∈ ∶Ω1
∈ 
b) Peutonavoiréquiprobabilitésurunensembleinfini?
c) Casinfininondénombrable
LorsqueΩestinfininondénombrable,ladéfinitiondeprobabilitéestanalogueàcelleducasdénombrableàceci
prèsetc’esttouteladifficultédececontextequel’ondoitsouventrestreindreledomainededéfinitionde
laprobabilitéàunsousensembledeΩ,appelétribu(oualgèbre)vérifiant:
a) Ω∈;
b) ∈⟺,̅∈;
c) Si∈estunefamilleauplusdénombrablede,alors∈∈.
UneautredifficultérésidedanslefaitquelaprobabilitédechaquesingletonΩestengénéralnulle.La
loideprobabiliténepeutdoncs’exprimerparladonnéedesvaleurs,ω∈Ω.
III. Combinatoireéquiprobabilitésurunensemblefini
Commeonl’avuprécédemment,danslecasd’équiprobabilisurunensemblefini,onestramenéàdes
problèmesdedénombrement.
Remarques:
SoientΩunensemblefinidecardinalet∈.AlorsΩ∼1,2,,
o EneffetΦ∶1,2,,→ΩdéfinieparΦ1,…,estunebijection(évident).
SoitΩunensemblefini.OnremarquequeΩΩ;0;1:
o à∈Ωonassocielafonctioncaractéristique(ouindicatrice)1∶Ω→0,1définiepar10si
∉et11si∈
o réciproquement,àΩ;0;1onassocie1.
Exercice:Exprimer1∩,1,1∪,1̅,1∖enfonctionde1et1.Retrouverlespropriétésd’associativité,commutativité,
distributivitésurlesopérationsensemblistes.
1. Quelquestechniquesdedénombrement.
Méthodededénombrementpar«projection»:si∶→estuneapplicationentredeuxensemblesfinisalors
#
∈##
∈
Souvent,estsurjective:danscecasonparleparfoisdeprojectionetestappeléfibreaudessus
de.Onremarquequedanscecas,∈estunepartitionde.
Encorollaire:principedesbergers.Siestunefibration(surjectionàfibredecardinalconstant)c’estàdire
∃∀#alors##.
Remarque:onutilisesouventdeuxprojectionspourétablircertainesrelations.
Dénombrementdesarrangements(oulistes)avecousansrépétition.
SoitΩunensembledecardinal.
o Unarrangement(delongueur)avecrépétitionsdeΩestunelisteordonnéededeélémentsdeΩ,c’està
direunélémentdeΩ∼1,2,,(cf.remarqueprécédente).Lenombred’arrangementsavec
répétitionsest #Ω#1,2,,récurrencesur
o Unarrangement(delongueur)sansrépétitiondeΩestunelisteordonnéededeélémentsdistincts
deΩ,c’estàdireunélémentde1,2,,;Ω.Lenombred’arrangementssansrépétitionsest
11#1,2,,récurrencesur
Remarquonsque:
Sialors1,2,,;Ω1,2,,~et
#!
Si0,
!
!etsi,alors
0.
DénombrementdescombinaisonssansrépétitiontriangledePascal,binômedeNewton.
SoitΩunensembledecardinal.
o UnecombinaisondeélémentsdeΩestunsousensembleàélémentsdeΩc’estàdireunélément
deΩ.Lenombredetellescombinaisonsest:
!
1
1⋅⋯1
1#Ωsi0,
0sinon.
Eneffet,supposons0.Soit:1,,;ΩΩdéfinieparφIm1,…,.On
a:∀Ω∼1,2,,;etdonc#
!
L’applicationestdoncunefibrationdefibredecardinal
!.Envertudulemmedesbergers:
#1,2,,!#Ωd'où

!
1
1⋅⋯1
1.
Remarquonsquesi0alors
 !
!!etsi,
0.
o Lescoefficients
,,∈peuventêtrecalculésparrécurrenceaumoyendutriangledePascal:
∀
01
∀0
0
∀,∈

11
1     
10000
11000
12100
13310
1461
⋮⋮⋮
Depluscescoefficientsontlapropriétédesymétriesuivante:si0alors
.
o FormuledubinômedeNewton:les
sontlescoefficientsbinomiauxenraisondelarelation


 

∈
OnpeutremarquerquelaformuledubinômedeNewtonsegénéraliseaveclesdéveloppementsensériesentièresde
1pour∈et1;1etonpeutmêmecompléterletriangledePascalpourdes∈ilapparaît
alors«unnouveautriangledePascal»tournéd’unquartdetouravecdessignealternés:
…

 
    …
0 1 0 0 0 0
1 1 1 0 0 0
121 0 0
133 1 0
4 1 4 6 4 1
⋮⋮⋮ ⋮
 11

∈ 1
∈
12

∈ 11
∈

Mêmepour∈ledéveloppementensériesentièresde1suitencorelaformuledubinômedeNewtonet
lescoefficientsvérifientencorelarelationdutriangledePascal 
11
1.Évidemment,ilfaut
utiliserlarelation

⋅⋯
pourdéfinirlescoefficientslorsque∉.Parexemple:
1
11/1/2

∈ 1
2
1
21
1⋅⋯1
21
1
∈ 12!
4!
∈
Dénombrementdesrépartitions.
Onveutrépartirobjetsindiscernablesdansboîtesnumérotéesde1à.Chaquerépartitionpeutêtrevue
commeunélémentde
,,…,∈∶⋯
Lenombredetellesrépartitionsest:1
1 1
Eneffet,sionremplitsuccessivementchaqueboiteenmettantlesobjetsunàun,onadeuxtypesd’actions:«mettre
unobjetdansuneboite»et«changerdeboite»cequifait1actions,parmilesquellesilya1
1
façonsdepositionnerles1actions«changementdeboite»(remarquonsqueces1actionspeuventêtre
visualiséedanslaformule⋯commeétantlessignesdansladéfinitionde
).
Plusrigoureusement,maisdefaçonmoinsintuitive,onmontreque1,2,,1estenbijection
avec
.Soit∈1,2,,1.Ordonnonslesélémentsde:
,,…,0⋯.
Onposealors0,puis1,pour1.
À,onassociedoncleuplet,,…,quiestbiendans
puisque
⋯.
Réciproquementà,,…,∈
,onassocielasuitedessommes
12⋯11.
Onabien ,,…,∈1,2,,1
2. Exercices.
Quelleestlaprobabilitéquedeuxpersonnesaientlamedated’anniversairedansunesallede
personnes(pourlesannéesde365joursuniquementetévidemmentavec1365).
Réponse.Laprobabilitécherchéeest
1#1,2,,;1,2,,365
#1,2,,;1,2,,365 1
365
Calculsdeprobabilitéderépartitionsdejeuxautarot(supposé«bienmélangé»:équiprobabilitédes
répartitions)probabilitéd’avoir1bout,deuxbouts,troisboutsdanslechien,danssamain…
Réponse.Nombrederépartitionsentreles4joueurs:
78!
6!18!78
672
1854
1836
1818
189,36082371817873.10
Probabilitédeboutsdanslechien:



0,1,2,3
Nombredebouts0123Total
Probabilité78,34% 20,16% 1,420% 0,026% 100%
Probabilitéd’avoirboutsdanssamain:
 


0,1,2,3
Nombredebouts0123Total
Probabilité44,98% 41,88% 12,07% 1,073% 100%
ParadoxeduDucdeToscaneàGalilée.LeDucdeToscanedemandaàGalilée:«Pourquoi,lorsquel'onjette
3dés,obtientonleplussouventlasomme10quelasomme9bienquecesdeuxsommessoientobtenues
desixfaçonsdifférentes?».RetrouverlaréponsedeGalilée.
Réponse.Notons1,2,3,4,5,6.L’ensembledetousleslancersestΩ.
9
126obtenu6fois
135obtenu6fois
144obtenu3fois
225obtenu3fois
234obtenu6fois
333obtenu1fois
et10
136obtenu6fois
145obtenu6fois
226obtenu3fois
235obtenu6fois
244obtenu3fois
334obtenu3fois
1 / 20 100%