Parcourscritiquesenanalysedediscours
En1996paraîtauxPUFl’ouvragefondamentaldeSylvainAuroux
intituléLaphilosophiedulangage.Ils’agitdedonnerdesrédactions
problématiséesàdesquestions,agitéeshistoriquementetparfois
conjointementparlesgrammairiensetlesphilosophes,etsusceptibles
d’êtrereprisesdanslescadresgénérauxdelaphénoménologie
essentiellement,maisaussiàpartird’unepositiondelinguiste
professionnel.Ils’agitaussideproblématiserlefaitqueleshommes
existentetparlent:naturedulangage,existencedeslanguesetdes
écritures,etc.Àproposdulangagehumain,Aurouxchercheàenvisagerce
qu’ilenestdumentalais,desfonctionsdulangage,destraits
caractéristiquesdulangagehumain,delaquestiondulangageanimalou
celledel’originedeslangues.Ilposedemêmelaquestiondel’écriture,
celledesuniversauxlinguistiques,ouencorelaquestiondelanaturedu
signelinguistique,celledurapportentrel’êtreetlesmots,oudelapensée
etdulangage;ils’attaqueàlaquestiondelasubjectivitéetdéboucheen
particuliersurlesélémentslesplusnouveauxliésautraitement
automatiquedeslanguesetàlarévolutionnumérique.
Langue,languesetlangageysontdoncprivilégiés,toutenlaissant
ouverteslesproblématiquespropresauxtextes,auxdiscours,à
l’argumentationetàlacommunication.C’estcetteouverturequeles
auteursdecetouvrageexploreprésentementenrecherchantchezles
philosophesdelapériodecontemporainecequirelèvedeleurbien
langagier,enreprenantchezeuxlesproblématiquesouvertes,les
explorationsréalisées,lessuggestionsapportéessurlabasedela
réflexivitépropredesmembresdelasociété,deleurexpérience
langagière.
Ladiationdulangage
Laprésenteintroductioninterrogelaportéeetleslimites,avecces
philosophesetd’autres,d’unetelleconfigurationdenaturetriadique,
c’estàdireàlafoissavanteetordinaire,maistoutautantattestéedansle
tierscommundetouteactionréciproque,typiquedusenscommun–,et
doncdanslamultiplicitédesmédiationslangagièresvirtuellement
possibilisantesetémancipatrices.L’accentmissurlerôlecentraldela
philosophiedulangagerelèveeneffetdelaconsidérationquenous
JacquesGuilhaumou,PhilippeSchepens
8
n’avonspasd’accèsdirectàlaréalité,ycomprismentale,etqu’ilnousfaut
doncprendreencomptelamédiationdulangagepour
comprendre/interpréterlaréalité.Àcetitre,nousn’avonspas
connaissancedesconditionsréellesdevérité:toutauplus,nouspouvons
considérerquetellesoutellesconditionspragmatiquesdeprétentionàla
véritésontvalides.Comprendrelaréalitésupposedèslorsladescription
descirconstancespragmatiquesdansleslesquellesunénoncéestditvrai
parlefaitd’êtrerationnellementacceptable.
Commel’amontréJürgenTrabant,1WilhelmvonHumboldta
considéré,l’undespremiers,lacentralitédel’activitélangagièrecomme
pouvoirderelierl’entendementetlasensibilité,danslalignéed’un
mécanismekantiendeschématisationquipermetdedonneruneformeà
l’expériencesensible,doncquisuscitelaproductiond’uneconnaissance
parl’entendementhumain,maisquin’accordepastoutesonimportance
aulangage.Aveccephilosopheallemand,lelangageapparaîtplusavant
commeunesortede«médiumsensible»,«àlafoisFrancedel’hommeet
expressiondumonde»selonsespropresformulations.Ilest«l’organequi
donneformeàlapensée».
DanssesthèsesnontraduitesÜberDenkenundSprechen,datéesde
17951796,doncdelapériodede«découverte»delacentralitédu
langage,Humboldtécritàcepropos«Or,l’appelparlessensdesunités
auxquellescertainesportionsdupensersontunies,pourêtrecommedes
partiesd’autrespartiesd’unplusgrandtoutconfrontéescommedes
objetsauxsujetssenomme,ausenslepluslarge:lelangage».2Le
langageapparaîticicommelemoyenprivilégiédeconstitutiondesoietdu
monde.Ilproduitimmédiatementlapenséeetenrévèledoncladimension
réflexive.
DansunouvragetoutaussimarquéparKant,UmbertoEco3retraceson
parcourssémiotiqueenconsidérantplusavantl’universcommeun
continuums’activentdesétatscognitifsissusd’opérationsrelativesàla
multiplicitédel’être,àsadimensioncontingente,étatsqui,dansleur
diversitémême,résistentàtoutetentativedesegmenterlecontinuum
selonunordrelinéaire.Cesétatsdonnenteneffetseulementdes
instructions,maisquisedéploientdansunechaîned’interprétants
1.Humboldtoulesensdulangage,Liège,Mardaga,1992,etTraditionsdeHumboldt,Paris,
ÉditionsdelaMSH,1999.
2.TraductiondeMeschonnic,Henri(Hg.),Lapenséedanslalangue.Humboldtetaprès,Saint
Denis,PressesUniversitairesdeVincennes,1995,p.44.
3.Kantetl’ornithorynque,Paris,Grasset,1999.
Introduction9
intersubjectivementcontrôlablesàl’intérieurdel’espace/tempsde
l’intercommunicationhumaine.L’importanttientaufaitqu’ilconvientde
distinguerlesinstructionsquipermettentd’identifierunréférentdel’acte
deréférenceproprementdit.C’estainsiquenoussommesimmergésdans
l’universd’unquelquechosequiproduitlesensavanttoutedétermination
d’unsignifié,toutenétantliéàquelqu’unquiparle.
ReprenantaussiKantetsathéorieduschématisme,Ecoyassocieune
seconderéflexionsurlaconditionaprioridel’existenceintersubjective
d’unsenscommunparlebiaisd’unjugementréfléchissantlarègle
apparaîtdansleseulfaitdesubsumerlegénéralparleparticulier,certes
souscesenscommundontGeorgesEliaSarfatimarquel’importance,dans
leprésentvolume,enmatièredereprésentationlangagièreauseindes
«communautésdesens».
Enfindecompte,ledispositifcognitifainsimisenplacefournitdes
instructionssusceptiblesdenégocierenpermanencel’expressiondetoute
expériencedansdesconcepts.Untelschèmeexhibeainsiquelquechose
quiexisteetquelqu’unquiparleentermesdebesoinssociauxetdevérité.
Telestsansdoutel’intérêtquifaitlienentrelescontributeursdecet
ouvrage.Qu’enestilplusprécisément?
Véritéetrécitcollectif
Faceaubesoindevéracité,ladémarcheduchercheursedoitd’abord
d’êtregénéalogique,4c’estàdiredeproposerunenarrationquiseveut
explicatived’unethéorisationd’unaspectdelaviehumaine,icil’aspect
langagier,danssesfaçonsd’être,danssesmodalitésd’apparitiondece
qu’ilest,peutetdoitêtre.Unepartied’unetellevéritéestdel’histoire
réelle,desmédiationsconcrèteseticilesphilosophiesdulangagesont
prisesencompteàtraversl’œuvreconnuedegrandsauteursdelapériode
contemporaine–,uneautrepartieestpluscontingente,maisnonmoins
intéressante,elleestdel’ordredel’imaginationdesmembresordinaires
d’unesociétélorsqu’ilsréfléchissenteuxmêmesdansleursespaces
d’action.Legrandauteurproduitdelathéorie,delaphilosophiedu
langageprésentement,lemembredelasociétélaisseplusuneimpression
decontingence,voiredefiction,danssesréflexions.Pourtantilconvient
desouligner,commelefontbiendesauteursdecetouvrage,queles
membresdelasociété,etlescollectifsqu’ilsconstituent,produisentdes
4.VoirMarkBevir,«WhatisGenealogy?»JournalofthePhilosophyofHistory,2088,253
275.
JacquesGuilhaumou,PhilippeSchepens
10
valeursquis’avèrentenfindecompteàlabasemêmedelavéracitédes
grandesthéories,etdeleurdimensionontologique.
S’agitilalorsde«faireunelanguedansunelangue»,commele
proposeDeleuze,présentementétudiéparJeanJacquesLecercledansle
présentouvrage?C’estautourduconceptd’«agencementcollectif
d’énonciation»,compriscomme«instanced’effectuationdesconditions
dulangagedansunchampsocialdonné»luimêmedéfini,enrelationavec
laconceptionfoucaldiennedesdispositifsdiscursifs,pardesétatsde
choses,desénoncés,desénonciationsetdesterritoires–,queDeleuze
marquelavaleurduprinciped’individuation.Cephilosophenousrenvoie
ainsiàl’existenceimmanentedecequelquechoseontologiquement
constituéavanttoutedéterminationdusens,étantentenduqueleseulfait
d’unindividuparlantdistinctdetoutautreindividuestassignableàcette
chose.
Nousarrivonsbienici,autitred’unebasematérielle,voirematérialiste
danslesensmarxiste,auconstatquel’onpeut«faireunelanguedansune
langue»enpromouvantunedynamiquepousséeàl’extrêmede
l’hétérogénéisationdesphénomèneslinguistiques,toutenmaintenantune
conceptiondel’unitédusigneetdusensmaisparlefaitdesaseule
virtualité.Iciviserlemot,commelemontrePhilippeSchepensàproposde
Bakhtine,doncinstituerlesignedevient,parl’accentmissurunetelle
matérialité,lepropred’unephilosophiematérialistedulangage.C’est
aussiviserlesens,parlaportéequ’Habermasdonneàl’arènedialogique,
commeBakhtine,maisdanslaperspectivetrèsparticulièredel’agir
communicationnel.
Noussommesbienlà,d’EcoàDeleuze,dansunrationalisme
contractuell’identificationdesréférentsdelaréalitésocialeesttoujours
intersubjectivementnégociable–,toutaussiprochedurationalismede
Searle5quedel’approchehabermassiennedel’intercommunication
humaineprisedansl’agirensociété,trèsprésentedanslescontributions,
dansleprésentouvrage,deTonyRamonedaetPhilippeSchepens.
LorsqueSearleaffirmequenosaptitudescognitivesassociéesaux
structuresrégulatricesd’institutionscomplexesnesontpas
nécessairementdépendantesducontenureprésentationneldeces
institutions,iladmetaussil’existenced’uneréalitéontologiquece
quelquechosequiexistepréalablementdoncabordelaréalitédumonde
àdistanceducontenudesperceptions.Laformedel’accordhumain,de
5.VoirLaconstructiondelaréalitésociale,Paris,Gallimard,1998.
Introduction11
l’intentionnalitécollectiveimportealorstoutautantquelasignificationdu
contenudesreprésentations.6
Noussommesiciaussiplussurleterraindescroyances,voiredes
désirs,quipermettentlacréationde«référentsvirtuels»quedansle
champdescontenusperceptifs.L’interprétationd’unénoncénerelève
plusuniquementd’uncontenupropositionnel,maisrenvoiealorsàdes
règlesliéesàdesmodalitésdel’expériencerépétablesetnonlimitées.Il
estdemêmepossible,danscetteperspective,dedéfendrel’existence
d’uneréalitéépistémologiquementobjectivetoutenposantsanscesseles
tenantsetlesaboutissantsdel’ontologiesubjectivedecetteréalité.La
coordinationdesactivitésdevienteneffet,autitredelacoexistenced’une
ententevirtuelleetdeconflitseffectifs(TonyRamoneda),moins
productriced’événementsquinousarriventqued’événementsquenous
faisonsadvenir,àl’exempledudevenirdelalanguejacobinedesporte
paroledelaRévolutionfrançaise,retraduiteparlejeuneMarxdansla
quêtedelaRévolutionpermanente.
QuantauxinstitutionsdesensdontparleSarfatidanscetouvrage,à
proposdelalogosphèredepôlessociodiscursifs,ellesprocèdentde
processusdifférentiels,ellessémiotisentdesdomainesdepratiquetrès
divers,surlabased’étatscognitifsàfortevaleurintentionnelle.Leur
possiblevirtualitétientelleàleurvaleurd’artifice,àl’exempleencoredont
lejeuneMarxretraduit«l’existenceartificielle»d’uneAssembléede
législateurspendantlaRévolutionfrançaisedansl’idéeetledevenirdu
mouvementrévolutionnaire?Encorefautiléluciderladifférenceentreles
institutionsdusens7quirenvoientàl’internalitédusocialdansl’espritde
chaquemembredelasociétévéritableespritobjectifetlesinstitutions
desensquirelèventdelaprésencedessignificationsdanslespratiques
ellesmêmes.Manièresdepenseretmanièresd’agirsepartagentdoncles
arènesinstitutionnellesenseretrouvantsurleterrainde
l’intersubjectivité.
Coconstructiondulienentreéthiqueetrationalité
Partirduconstat,avecMaxWeber,8delaportéeéthiqueetpratique
destypesderationalitéetdesvaleursqu’ilsintroduisentdanslasociété
sousformedecroyancesn’estpasnonplusindifférentauxphilosophiesdu
6VoirFabriceClément,LaurenceKaufmann,LemondeselonSearle,Paris,Cerf,2005.
7.VincentDescombes,Lesinstitutionsdusens,Paris,LesÉditionsdeMinuit,1996.
8.VoirStephenKalberg,Lesvaleurs,lesidéesetlesintérêts.Introductionàlasociologiede
MaxWeber,Paris,LaDécouverte,2000.
1 / 22 100%