La politique de concurrence La philosophie et les instruments

La politique de concurrence
La philosophie et les instruments
de la politique de concurrence
Etienne Pfister
INTRODUCTION
L La a c co on nc cu ur rr re en nc ce e e es st t u un ne e c co om mp po os sa an nt te e e es ss se en nt ti ie el ll le e d de es s s sy ys st tè èm me es s c ca ap pi it ta al li is st te es s. .
T To ou ut t l le e m mé éc ca an ni is sm me e d de e l la a m ma ai in n i in nv vi is si ib bl le e r re ep po os se e s su ur r l la a p pr ré és se en nc ce e d d’ ’u un ne e
c
co on nc cu ur rr re en nc ce e s su uf ff fi is sa am mm me en nt t f fo or rt te e p po ou ur r i in nc ci it te er r l le e
b
bo ou uc ch he er r/ /b bo ou ul la an ng ge er r/ /p pr ro of fe es ss se eu ur r à à t te en ni ir r c co om mp pt te e d du u b bi ie en n- -ê êt tr re e d de e s se es s
c
cl li ie en nt ts s… …
L La a t th hé éo or ri ie e d de e l l’ ’é éq qu ui il li ib br re e g gé én né ér ra al l s s’ ’a ap pp pu ui ie e s su ur r l l’ ’h hy yp po ot th hè ès se e d de e l la a
c
co on nc cu ur rr re en nc ce e p pu ur re e e et t p pa ar rf fa ai it te e… …
L L’ ’é éc co ol le e a au ut tr ri ic ch hi ie en nn ne e i in ns si is st te e s su ur r l la a m ma an ni iè èr re e d do on nt t l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e p pr ro od du ui it t
d
de e l l’ ’i in nf fo or rm ma at ti io on n… …
C Co om mm me en nt t s sa av vo oi ir r o où ù s se e s sp pé éc ci ia al li is se er r ? ?
Introduction
C Co on nc cr rè èt te em me en nt t, , l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e e es st t n né éc ce es ss sa ai ir re e m ma ai is s p pa as s t to ou uj jo ou ur rs s p pr ré és se en nt te e: :
E Ec co on no om mi ie es s d d’ ’é éc ch he el ll le es s… …
S St tr ra at té ég gi ie es s a an nt ti ic co on nc cu ur rr re en nt ti ie el ll le es s d de es s e en nt tr re ep pr ri is se es s
L Le es s a av vi is s d de es s é éc co on no om mi is st te es s d di if ff fè èr re en nt t q qu ua an nt t à à l la a c ca ap pa ac ci it té é d de es s f fi ir rm me es s d de e
s
su ub bv ve er rt ti ir r l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e: :
E Es st t- -c ce e f fa ai is sa ab bl le e ? ?
E Es st t- -c ce e p pr ro of fi it ta ab bl le e ? ?
Introduction
E En n o ou ut tr re e, , l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e n n’ ’e es st t p pa as s t to ou uj jo ou ur rs s s so ou uh ha ai it ta ab bl le e: :

A Ac ct ti iv vi it té és s d d’ ’i in nn no ov va at ti io on n
A Ac ct ti iv vi it té és s d de e d di is st tr ri ib bu ut ti io on n
E En nf fi in n, , c co om mm me en nt t p pr ro om mo ou uv vo oi ir r l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e ? ?
Q Qu ue el ls s t ty yp pe es s d de e d dé éc ci is si io on ns s ? ?
I. LE DEBAT HARVARD/CHICAGO
E Ev vi id de em mm me en nt t, , l la a p po ol li it ti iq qu ue e d de e l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e v vi is se e à à « « p pr ro om mo ou uv vo oi ir r l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e » »… …
M Ma ai is s: :
C Ce et t f fo or rm mu ul la at ti io on n n ne e s su uf ff fi it t p pa as s à à r ré és su um me er r l le es s o ob bj je ec ct ti if fs s d de e l la a p po ol li it ti iq qu ue e d de e c co on nc cu ur rr re en nc ce e
D D’ ’a au ut tr re es s o ob bj je ec ct ti if fs s s s’ ’a aj jo ou ut te en nt t p pa ar rf fo oi is s à à c ce et tt te e f fi in na al li it té é p pr ri in nc ci ip pa al le e. .
L Lu ut tt te e c co on nt tr re e l l’ ’i in nf fl la at ti io on n, , f fa av vo or ri is se er r l l’ ’i in nt té ég gr ra at ti io on n é éc co on no om mi iq qu ue e e eu ur ro op pé ée en nn ne e, ,
a
ac cc cr ro oî ît tr re e l le e l li ib br re e é éc ch ha an ng ge e… …
C Ce et tt te e f fo or rm mu ul la at ti io on n r re es st te e t tr rè ès s s su ub bj je ec ct ti iv ve e e et t a am mb bi ig gu uë ë: :
D Da an ns s q qu ue el ll le e m me es su ur re e l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e a a- -t t- -e el ll le e b be es so oi in n d d’ ’a ai id de e ? ?
P Pr ro om mo ou uv vo oi ir r l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e à à c co ou ur rt t t te er rm me e ? ? À À l lo on ng g t te er rm me e ? ?
P Pr re en nd dr re e e en n c co om mp pt te e l le e b bi ie en n- -ê êt tr re e d de es s a ac ct ti io on nn na ai ir re es s ? ? O Ou u u un ni iq qu ue em me en nt t d de es s
c
co on ns so om mm ma at te eu ur rs s ? ?
a. L’école de Harvard
L Le es s h hy yp po ot th hè ès se es s d de e l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e p pu ur re e e et t p pa ar rf fa ai it te e: :
a at to om mi ic ci it té é d du u m ma ar rc ch hé é, ,
t tr ra an ns sp pa ar re en nc ce e d de e l l’ ’i in nf fo or rm ma at ti io on n, ,
l li ib br re e e en nt tr ré ée e, ,
b bi ie en ns s h ho om mo og gè èn ne es s. .
S So ou us s c ce es s h hy yp po ot th hè ès se es s, , l le e p pr ri ix x d di im mi in nu ue e s so ou us s l l’ ’e ef ff fe et t d de e l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e, , j ju us sq qu u’ ’à à
a
at tt te ei in nd dr re e l le e n ni iv ve ea au u l le e p pl lu us s f fa ai ib bl le e p po os ss si ib bl le e. .
C Ce et tt te e c co on nf fi ig gu ur ra at ti io on n g gé én nè èr re e l le e m ma ax xi im mu um m d de e s su ur rp pl lu us s p po ou ur r l le es s
c
co on ns so om mm ma at te eu ur rs s: : m mê êm me e c ce eu ux x q qu ui i v va al lo or ri is se en nt t f fo or rt te em me en nt t u un n p pr ro od du ui it t/ /s se er rv vi ic ce e l le e
p
pa ai ie en nt t a au u p pr ri ix x l le e p pl lu us s f fa ai ib bl le e p po os ss si ib bl le e c co om mp pt te e t te en nu u d de es s c co oû ût ts s d de e p pr ro od du uc ct ti io on n. .
E En n s si it tu ua at ti io on n d de e m mo on no op po ol le e, , l le e p pr ri ix x a au ug gm me en nt te e e et t l le e p pr ro of fi it t d de e l l’ ’e en nt tr re ep pr ri is se e
é
ég ga al le em me en nt t. .
M Ma ai is s l le e s su ur rp pl lu us s d de es s c co on ns so om mm ma at te eu ur rs s d di im mi in nu ue e p pl lu us s q qu ue e n n’ ’a au ug gm me en nt te e l le e p pr ro of fi it t
d
de es s p pr ro od du uc ct te eu ur rs s. .

L Lo or rs sq qu ue e l le e n no om mb br re e d de e f fi ir rm me es s a au ug gm me en nt te e ( (o ol li ig go op po ol le e) ), , l le e s su ur rp pl lu us s d de es s
c
co on ns so om mm ma at te eu ur rs s a au ug gm me en nt te e p pl lu us s r ra ap pi id de em me en nt t q qu ue e n ne e d di im mi in nu ue e l le e p pr ro of fi it t d de es s
e
en nt tr re ep pr ri is se es s. .
L L’ ’i in nd di ic ce e d de e L Le er rn ne er r ( (p pr ri ix x- -c co oû ût t m ma ar rg gi in na al l) )/ /p pr ri ix x s se er rt t à à d dé éf fi in ni ir r l le e p po ou uv vo oi ir r d de e
m
ma ar rc ch hé é d de e l l’ ’e en nt tr re ep pr ri is se e: : p pl lu us s i il l e es st t é él le ev vé é, , m mo oi in ns s l le e s su ur rp pl lu us s d de es s
c
co on ns so om mm ma at te eu ur rs s e es st t i im mp po or rt ta an nt t. .
P Pa ar r c co on ns sé éq qu ue en nt t, , u un n s se ec ct te eu ur r e es st t d d’ ’a au ut ta an nt t p pl lu us s e ef ff fi ic ca ac ce e q qu u’ ’i il l c co om mp pr re en nd d u un n
n
no om mb br re e i im mp po or rt ta an nt t d de e c co on nc cu ur rr re en nt ts s. .
Ces résultats ont conduit l’école de Harvard à vouloir
empêcher la concentration croissante des industries.
C Ce e c co ou ur ra an nt t, , a au us ss si i a ap pp pe el lé é « « é éc co ol le e s st tr ru uc ct tu ur ra al li is st te e » » d do om mi in ne e l la a p po ol li it ti iq qu ue e d de e
c
co on nc cu ur rr re en nc ce e d de es s a an nn né ée es s 5 50 0- -7 70 0 a au ux x E Et ta at ts s- -U Un ni is s. . I Il l e es st t r re ep pr ré és se en nt té é p pa ar r B Ba ai in n e et t
M
Ma as so on n. .
L La a p pl lu up pa ar rt t d de es s m mo od dè èl le es s t th hé éo or ri iq qu ue es s i in nd di iq qu ue en nt t q qu ue e l le e p pr ri ix x a au ug gm me en nt te e
l
lo or rs sq qu ue e l le e n no om mb br re e d de e c co on nc cu ur rr re en nt ts s d di im mi in nu ue e
M Mo oi in ns s l le es s f fi ir rm me es s s so on nt t n no om mb br re eu us se es s, , p pl lu us s e el ll le es s p pe eu uv ve en nt t s s’ ’e en nt te en nd dr re e p po ou ur r
i
in nf fl lu ue en nc ce er r l le es s p pr ri ix x. .
M Ma as so on n d dé év ve el lo op pp pe e l le e t tr ry yp pt ti iq qu ue e S SC CP P
(
(S St tr ru uc ct tu ur re e- -C Co om mp po or rt te em me en nt t- -P Pe er rf fo or rm ma an nc ce es s) ) p po ou ur r j ju us st ti if fi ie er r q qu ue e l la a p po ol li it ti iq qu ue e
d
de e c co on nc cu ur rr re en nc ce e e em mp pê êc ch he e l la a c co on nc ce en nt tr ra at ti io on n e et t s su ur rv ve ei il ll le e l le es s c co om mp po or rt te em me en nt ts s
d
de es s e en nt tr re ep pr ri is se es s. .
Quelques études empiriques sur le paradigme SCP
B Ba ai in n ( (1 19 95 56 6) ): :
l le e t ta au ux x d de e p pr ro of fi it t e es st t p pl lu us s é él le ev vé é l lo or rs sq qu ue e l le es s b ba ar rr ri iè èr re es s à à l l’ ’e en nt tr ré ée e s so on nt t f fo or rt te es s
(
(é éc co on no om mi ie es s d d’ ’é éc ch he el ll le es s, , d di if ff fé ér re en nc ci ia at ti io on n, , a av va an nt ta ag ge e a ab bs so ol lu u d de e c co oû ût t) ). .
l le e t ta au ux x d de e p pr ro of fi it t a au ug gm me en nt te e a av ve ec c l la a c co on nc ce en nt tr ra at ti io on n ( (s so om mm me e d de es s 4 4 p pl lu us s
g
gr ra an nd de es s p pa ar rt ts s d de e m ma ar rc ch hé é) ). .
C Co ol ll li in ns s e et t P Pr re es st to on n ( (1 19 96 69 9) ): :
l le es s m ma ar rg ge es s p pr ri ix x- -c co oû ût t a au ug gm me en nt te en nt t a av ve ec c l la a c co on nc ce en nt tr ra at ti io on n, , s su ur rt to ou ut t p po ou ur r l le es s
b
bi ie en ns s d de e c co on ns so om mm ma at ti io on n. .
L Le es s é ét tu ud de es s d de es s a an nn né ée es s 7 70 0 ( (S St tr ri ic ck kl la an nd d e et t W We ei is ss s, , 1 19 97 76 6) ) m me et tt te en nt t s su ur rt to ou ut t
l
l’ ’a ac cc ce en nt t s su ur r l la a d di if ff fé ér re en nc ci ia at ti io on n ( (d dé ép pe en ns se es s d de e p pu ub bl li ic ci it té é) ) p pl lu us s q qu ue e s su ur r l la a

c
co on nc ce en nt tr ra at ti io on n. .
b) L’école de Chicago.
S Se el lo on n c ce es s é éc co on no om mi is st te es s ( (B Bo or rk k, , P Po os sn ne er r, , B Ba au um mo ol l, , S St ti ig gl le er r, , D De em ms se et tz z) ), , l le e
p
pa ar ra ad di ig gm me e S SC CP P p pr ré és se en nt te e d de e n no om mb br re eu us se es s l li im mi it te es s: :
1 1. . I Il l n n’ ’e es st t p pa as s t to ou uj jo ou ur rs s n né éc ce es ss sa ai ir re e d de e d di il lu ue er r l le e p po ou uv vo oi ir r d de e m ma ar rc ch hé é a au u
t
tr ra av ve er rs s d d’ ’u un n g gr ra an nd d n no om mb br re e d de e f fi ir rm me es s: :
2 2. . L La a c co on nc ce en nt tr ra at ti io on n d d’ ’u un n s se ec ct te eu ur r p pe eu ut t r ré és su ul lt te er r d de es s c ca ar ra ac ct té ér ri is st ti iq qu ue es s d de e c ce e
s
se ec ct te eu ur r
Autres arguments
3 3. . L La a c co on nc ce en nt tr ra at ti io on n i in nd du us st tr ri ie el ll le e e es st t l le e r ré és su ul lt ta at t d d’ ’u un n p pr ro oc ce es ss su us s d de e s sé él le ec ct ti io on n
4 4. . L Le es s « « r re en nt te es s » » r ré éa al li is sé ée es s p pa ar r u un n c co on nc cu ur rr re en nt t v vi is se en nt t à à r ré éc co om mp pe en ns se er r: :
5 5. . C Ce es s r re en nt te es s v vo on nt t p pe er rm me et tt tr re e v vo on nt t p pe er rm me et tt tr re e a au ux x f fi ir rm me es s d d’ ’i in nv ve es st ti ir r e et t d de e
p
pr ro op po os se er r d de e n no ou uv ve ea au ux x p pr ro od du ui it ts s
A Ar rg gu um me en nt t d de es s é éc ch he ec cs s d du u m ma ar rc ch hé é s so ou uv ve en nt t u ut ti il li is sé é p pa ar r l le es s o op pp po os sa an nt ts s a au u
l
li ib br re e- -é éc ch ha an ng ge e ? ?? ?? ?
Autres arguments…
6 6. . L Le es s f fo or rc ce es s d du u m ma ar rc ch hé é, , e et t n no ot ta am mm me en nt t l l’ ’i in nn no ov va at ti io on n, , s so on nt t a ap pp pe el lé ée es s à à r re em me et tt tr re e e en n c ca au us se e
t
to ou ut te e p po os si it ti io on n d do om mi in na an nt te e, , q qu ui i n ne e p pe eu uv ve en nt t d do on nc c ê êt tr re e d du ur ra ab bl le es s. .
I Im mp pa as ss se e s su ur r l la a c co on nc cu ur rr re en nc ce e e en n m ma at ti iè èr re e d d’ ’i in nn no ov va at ti io on n ? ?
7 7. . L La a p po ou ur rs su ui it te e d de e l l’ ’i in nt té ér rê êt t i in nd di iv vi id du ue el l m me et t e en n é éc ch he ec c l le es s s st tr ra at té ég gi ie es s a an nt ti ic co on nc cu ur rr re en nt ti ie el ll le es s d de es s
f
fi ir rm me es s. .
E Ef ff fe ec ct ti iv ve em me en nt t, , c ce er rt ta ai in ns s t tr ra av va au ux x e em mp pi ir ri iq qu ue es s ( (D Do on no ow wi it tz z, , H Hu ub bb ba ar rd d e et t P Pa at te er rs so on n, ,
1
19 98 86 6) ) n ne e p pa ar rv vi ie en nn ne en nt t p pa as s à à t tr ro ou uv ve er r d de e r re el la at ti io on n s si ig gn ni if fi ic ca at ti iv ve e e en nt tr re e c co on nc ce en nt tr ra at ti io on n e et t p pr ro of fi it t
à
à l lo on ng g t te er rm me e d de es s e en nt tr re ep pr ri is se es s
Ecole de Harvard/Ecole de Chicago
c) Au delà de Harvard et de Chicago: la politique de la
concurrence dans les secteurs de haute-technologie
D De e n no om mb br re eu us se es s a af ff fa ai ir re es s ( (M MS S, , I In nt te el l) ) s se em mb bl le en nt t ê êt tr re e l li ié ée es s a au ux x

s
se ec ct te eu ur rs s d de e h ha au ut te e- -t te ec ch hn no ol lo og gi ie e. .
P Pa ar ra ad do ox xa al l ? ?
O Ou u l le es s i in nd du us st tr ri ie es s d de e h ha au ut te e t te ec ch hn no ol lo og gi ie e s so on nt t- -e el ll le es s p pr ro op pi ic ce es s à à
l
l’ ’é ém me er rg ge en nc ce e d de e f fi ir rm me es s d do om mi in na an nt te es s c ca ap pa ab bl le es s d de e p pr ra at ti iq qu ue es s
a
an nt ti ic co on nc cu ur rr re en nt ti ie el ll le es s ( (S Sh ha ap pi ir ro o, , R Ro om me er r… …) )
Plusieurs éléments tendent en effet à faciliter la vie des monopoles
de haute-technologie…
E Ec co on no om mi ie e d d’ ’é éc ch he el ll le es s
E Ex xt te er rn na al li it té és s d de e r ré és se ea au u
L Lo oc ck k- -i in n
D Dr ro oi it ts s d de e p pr ro op pr ri ié ét té é i in nt te el ll le ec ct tu ue el ll le e
I In nt te er rd di ic ct ti io on n d de es s i in nv ve en nt ti io on ns s i in nd dé ép pe en nd da an nt te es s d da an ns s l le e c ca as s d du u
b
br re ev ve et t… …
D Dr ro oi it t a au u s se ec cr re et t c co om mm me er rc ci ia al l q qu ui i e em mp pê êc ch he e l l’ ’i in nt te er ro op pé ér ra ab bi il li it té é… …
Néanmoins, d’autres économistes, comme R. Schmalensee,
recommandent une certaine prudence…
L Le e p pr ro og gr rè ès s t te ec ch hn no ol lo og gi iq qu ue e e es st t s su uf ff fi is sa am mm me en nt t f fo or rt t e et t d dé és st ta ab bi il li is sa at te eu ur r
p
po ou ur r r re em me et tt tr re e e en n c ca au us se e l le es s p po os si it ti io on ns s é ét ta ab bl li ie es s. .
L Le e m mo on no op po ol le e p pe eu ut t a av vo oi ir r d de es s a av va an nt ta ag ge es s p po ou ur r l le e c co on ns so om mm ma at te eu ur rs s
E Ec co on no om mi ie es s d d’ ’é éc ch he el ll le es s, , p pr ri ix x r ré éd du ui it ts s
S St ta an nd da ar rd di is sa at ti io on n d de es s p pr ro od du ui it ts s
R Re em me et tt tr re e e en n c ca au us se e l le es s r re en nt te es s d de e m mo on no op po ol le e, , c c’ ’e es st t a au us ss si i r re em me et tt tr re e e en n
c
ca au us se e l l’ ’i in nc ci it ta at ti io on n à à i in nn no ov ve er r… …
O On n p pe eu ut t e ex xp pl lo or re er r c ce es s d di if ff fé ér re en nt ts s a ar rg gu um me en nt ts s a au u t tr ra av ve er rs s d de e l l’ ’a af ff fa ai ir re e
M
Mi ic cr ro os so of ft t… …
Le cas Microsoft
L L’ ’« «a af ff fa ai ir re e M Mi ic cr ro os so of ft t » » d dé éb bu ut te e e en n 1 19 99 98 8. . L L’ ’e en nt tr re ep pr ri is se e e es st t a ac cc cu us sé ée e d d’ ’a av vo oi ir r
i
il ll lé ég ga al le em me en nt t u ut ti il li is sé é s sa a p po os si it ti io on n d do om mi in na an nt te e s su ur r l le es s l lo og gi ic ci ie el ls s d d’ ’e ex xp pl lo oi it ta at ti io on n
p
po ou ur r é év vi in nc ce er r d de es s c co on nc cu ur rr re en nt ts s ( (N Ne et ts sc ca ap pe e e et t S Su un n) ) e et t r ra al le en nt ti ir r l le e p pr ro og gr rè ès s