Cancerenvironnement>MonographiesduCIRC>Vol.100B:Agentsbiologiques
Volume100B,Revuedescancérogènespourl'Homme:
agentsbiologiques
Enfévrier2009,36scientifiquesvenusde16payssesontréunisauCentreInternationaldeRecherchesurle
Cancer(CIRC/IARC)pourréévaluerlacancérogénicitédesagentsbiologiquesclasséscomme«cancérogènes
pourl’Homme»(Groupe1)ainsiquepouridentifierdenouveauxtypesdecancersetlesmécanismesde
cancérogénèseassociés(tableaux1et2).Cesévaluationsserontpubliéesentantquedeuxièmepartie(B)
duVolume100desMonographiesduCIRC.
Plusde300millionsdepersonnessontinfectéesparlevirusdel’hépatiteB(VHB)etplusde170millionsparle
virusdel’hépatiteC(VHC)àtraverslemonde,principalementenAsieetenAfrique.Onsaitquel’infection
chroniqueparcesvirusprovoqueuncarcinomehépatocellulaire. Ondisposeaujourd’huidepreuves
suffisantespourconclurequel’infectionchroniqueparleVHCpeutaussiprovoquerunlymphomenon
hodgkinien,particulièrementunlymphomeàcellulesB.Dansuneétuded’intervention,l’administrationd’un
agentantivirall’interféronàdespatientsinfectésparlevirusVHCetatteintsdelymphomesplénique,a
montréunerégressiondulymphome.
Levirusd’EpsteinBarr(EBV)infectepresquetoutlemondeetprovoqueplusieurstypesdecancer,y
comprislecarcinomedunasopharynx,l’undescancerslesplusrépandusdansl’AsieduSudEstainsiquele
lymphomedeBurkittdel’enfantenAfrique.Denouvellespreuvesmettentaussienévidencelerôledel’EBV
dans5à10%decarcinomesgastriquesdanslemonde. LecarcinomegastriquepositifpourEBVse
développeàunstadeprécocedelavieetaunehistopathologiespécifique,ilpourraitparconséquent
représenteruneentitécliniquedistincte. Danscesoustypedestumeursgastriques,laprésencedugénome
viralsousformemonoclonaleetl’expressiondesprotéinestransformantesdel’EBVsontdespreuvessolides
del’implicationd’EBV.
Lesdonnéesde22étudesdecohorteet80étudescastémoinsmontrentuneassociationentrelevirus
herpétiqueassociéausarcomedeKaposi(KSHV)etlesarcomedeKaposi,avecdesrisquesrelatifssupérieurs
à10.LaplupartdesétudesportentsurdespatientstransplantésetsurdespersonnesinfectéesparleVIH1
(virusdel’immunodéficiencehumaine).Pourcesdeuxcatégoriesdepatientsimmunodéprimés,infectésou
nonparleVIH1,lerisquedesarcomedeKaposiaugmenteenfonctiondel’augmentationdutitred’anticorps
dirigéscontreleKSHVquisontdesmarqueursdelachargevirale. Despreuvessuffisantesmontrentquele
KSHVprovoqueaussilelymphomeprimaired’effusion,unsousgrouperaredelymphomenonhodgkinienà
cellulesB.LesdonnéesmécanistiquesconfirmentlerôleoncogéniqueduKSHVdanslesarcomedeKaposiet
danslelymphomeprimaired’effusionchezdessujetsimmunocompromisetceuxapparemment
immunocompétents.LeKSHVestaussiassociéàlamaladiedeCastlemanmulticentrique.
LespersonnesinfectéesparleVIH1ontunrisqueélevédecancer.L’infectionauVIH1,principalementà
causedel’immunosuppressionquienrésulte,entraîneuneréplicationaccruedesvirusoncogéniquestelsque
l’EBVetleKSHV.BienquelathérapieantirétroviraleabaisselerisquedenombreuxcancersassociésauVIH1,
lesrisquesdemeurentélevés.
Lecancerducoldel’utérusestprovoquéparplusieurstypesdevirusdupapillomehumain(VPH).CesVPHs
appartiennenttousàquelquesespècesà«hautrisque»dugenrealphaàtropismemuqueux,
phylogénétiquementapparentées(alpha5,6,7,9,11). Lestypesdevirustrouvésleplusfréquemment
danslecancerducoldel’utérus(VPH16,18,31,33,35,45,52,58)ainsiquequatretypesmoinsrépandus
(VPH39,51,56,59)ontétéclassésdansleGroupe1(tableau2).Lerisquedecancerpeutêtredixfoisplus
Rechercherdanslesite
1
2
3
4
5
6
7,8
9
10,11
élevépourlesinfectionsparleVPH16quepourlesinfectionsparlesautrestypesdeVPH«àhautrisque».
LeVPH68aétéclassécomme«probablementcancérogènepourl’Homme»(Groupe2A)surlabasede
preuveslimitéeschezl’Hommeetdespreuvesmécanistiquessolides.LesautrestypesdeVPHrestantsdans
lalistedesespècesalpha«àhautrisque»ontétéclasséscomme«cancérogènespossibles»(Groupe2B;
tableau2).Enfin,leVPH6etleVPH11quiappartiennentàl’espècealpha10ontétéévaluéscomme«
inclassablesencequiconcernelacancérogénicitéchezl’Homme»(Groupe3)surlabasedepreuves
épidémiologiquesinadéquatesetl’absencedepreuvesconcernantleurpotentielcancérogènedansles
nombreusesétudesmécanistiques.
LeGroupedeTravailreconnaîtlanécessitéderecherchessupplémentairessurlestypesdeVPHcutanés
appartenantauxgenresbêtaetgamma.CestypesdeVPHtrèsrépandusontétéclassésdansleGroupe3
surlabasededonnéesnonconcluantesencequiconcerneleurcapacitéàprovoqueruncancerdelapeau
chezl’Hommeetdedonnéesmécanistiquesinsuffisantes.Deuxexceptions,lesVPH5etVPH8detypebêta
ontétéclasséscomme«cancérogènespossibles»chezlespatientsatteintsd’épidermodysplasie
verruciforme(Groupe2B).L’infectionàHelicobacterpyloriestassociéeaucancergastrique, undescancers
ayantlaplusforteprévalencedanslemonde.Lesétudesépidémiologiquesprospectivesetlesessais
d’éradicationmontrentquel’infectionàH.pyloriprovoquelecancergastriquenoncardial. L’infectionàH.
pyloriprovoqueaussilelymphomegastriqueàcellulesBdutissulymphoïdeassociéauxmuqueuses(MALT);
letraitementd’éradicationconduitàlarémissiondeceslymphomesdebasgrade. Plusieursétudes
montrentquelespersonnesinfectéesparH.pylori,comparéesauxpersonnesnoninfectées,ontunrisque
réduitd’adénocarcinomedel’œsophage.
OpisthorchisviverrinietClonorchissinensis,deuxdouvesdufoieappartenantaugenreOpisthorchis,sont
endémiquesdansleNordEstdelaThaïlandeetdansdenombreusesrégionsduSudEstasiatique
respectivement.Danscertainesrégions,laprévalencedel’infectionauxdouvesdufoieestcorréléeavec
l’incidenceducholangiocarcinomeetplusieursétudescastémoinsontmontréunrisqueélevépource
cancer. Parconséquent,lesinfectionschroniquesàOviverriniouàCsinensisontététoutesdeux
classéesdansleGroupe1.
Schistosomahaematobiumestendémiquedanslaplupartdespaysd’Afriqueetdansl’Estdubassin
méditerranéen.L’infectionchroniqueparcever,quiprovoquelecancerdelavessie,estclasséedansle
Groupe1.
Ilaétéestimérécemmentqueplusde20%descancerssontimputablesàdesagentsinfectieux .
L’identificationdanscetteMonographiedenouveauxtypesdecancersattribuésàcesagentssignifiequ’une
proportionplusimportantedecancerspeutpotentiellementêtreévitée.
Tableau1:AgentsbiologiquesévaluésparleGroupedeTravaildesMonographiesduCIRC
Agentsdu
groupe1
Cancersavecdes
preuvessuffisanteschez
l'Homme
Autreslocalisations
avecdespreuves
limitéeschezl'Homme
Evénements
mécanistiquesétablis
VirusEpsteinBarr
(EBV)
Carcinomedunasopharynx,
LymphomedeBurkitt,
Lymphomenonhodgkinienassociéà
uneimmunosuppression,
LymphomeT/NKextranodal(de
typenasal),
Lymphomehogdkinien
Carcinomegastrique*
Carcinomedetype
épithéliomelymphoïde*
Proliférationcellulaire,
inhibitiondel’apoptose,
instabilitégénomique,
migrationcellulaire
Virusdel’hépatite
B(VHB) Carcinomehépatocellulaire
Cholangiocarcinome*
Lymphomenon
hodgkinien*
Inflammation,cirrhosedu
foie,hépatitechronique
Virusdel’hépatite
C(VHC)
Carcinomehépatocellulaire
Lymphomenonhodgkinien* Cholangiocarcinome* Inflammation,cirrhosedu
foie,fibrosedufoie
12
13
14
15
16,17
4
Tableau1:AgentsbiologiquesévaluésparleGroupedeTravaildesMonographiesduCIRC
Agentsdu
groupe1
Cancersavecdes
preuvessuffisanteschez
l'Homme
Autreslocalisations
avecdespreuves
limitéeschezl'Homme
Evénements
mécanistiquesétablis
Virusherpétique
associéau
sarcomedeKaposi
(KSHV)
SarcomedeKaposi*
Lymphomeprimaired’effusion* MaladiedeCastleman
multicentrique*
Proliférationcellulaire,
inhibitiondel’apoptose,
instabilitégénomique,
migrationcellulaire
Virusde
l’immunodéficience
humaine,type1
(VIH1)
SarcomedeKaposiLymphome
nonhodgkinien,Lymphome
hodgkinien*Cancerducolde
l’utérus*del’anus*,dela
conjonctive*
Cancerdelavulve*du
vagin*dupénis*
Cancerdelapeaunon
mélanome*
Carcinome
hépatocellulaire*
Immunosuppression
(actionindirecte)
Virusdupapillome
humaintype16
(VPH16)†
Carcinomeducoldel’utérus,dela
vulve,duvagin,dupénis,de
l’anus,delacavitéorale,de
l’oropharynxetdesamygdales
Cancerdularynx
Immortalisation,instabilité
génomique,inhibitiondela
réponseauxdommagesde
l’ADN,activitéanti
apoptotique
Viruslymphotrope
Thumaindetype
1(HTLV1)
Leucémieetlymphomedel’adulte
àcellulesT 
Immortalisationet
transformationdescellules
T
Helicobacter
pylori
Carcinomegastriquenon
cardial,Lymphome
gastriquedutissulymphoïde
associéauxmuqueuses(MALT)de
cellulesBdefaiblemalignité

Inflammation,stress
oxydatif,altérationdu
renouvellementcellulaireet
del’expressiondesgènes,
méthylation,mutation
Clonorchis
sinensis Cholangiocarcinome*  
Opisthorchis
viverrini Cholangiocarcinome 
Inflammation,stress
oxydatif,prolifération
cellulaire
Schistosoma
haematobium Cancerdelavessie Inflammation,stress
oxydatif
*:Nouveautypedecanceridentifiépourl’agentinfectieux.†:Pourlesautrestypes,voirletableau2
Tableau2:Typesdevirusdupapillomehumain(VPH)évaluésparleGroupedeTravaildes
MonographiesduCIRC
Groupe TypedeVPH Commentaires
TypesVPHalpha
116 LepluspuissantdesVPHs,responsabilitéavéréepourplusieurstypesde
cancer
118,31,33,35,39,45,
51,52,56,58,59 Preuvessuffisantespourlecancerducoldel’utérus
2A 68 Preuveslimitéeschezl’Hommeetpreuvesmécanistiquessolidespourle
cancerducoldel’utérus
Tableau2:Typesdevirusdupapillomehumain(VPH)évaluésparleGroupedeTravaildes
MonographiesduCIRC
Groupe TypedeVPH Commentaires
2B 26,53,66,67,70,73,
82 Preuveslimitéeschezl’Hommepourlecancerducoldel’utérus
2B 30,34,69,85,97 ClassésparanalogiephylogénétiqueaveclestypesdeVPHspourlesquels
lespreuvessontsuffisantesoulimitéeschezl’Homme
36,11 
TypesVPHbêta
2B 5et8 Preuveslimitéespourlecancerdelapeauchezlespatientsatteints
d’épidermodysplasieverruciforme
3Autrestypesbêtaet
gamma 
VéroniqueBouvard,RobertBaan,KurtStraif,YannGrosse,BéatriceSecretan,FatihaElGhissassi,Lamia
BenbrahimTallaa,NeelaGuha,CrystalFreeman,LaurentGalichet,VincentCogliano,représentantleGroupe
deTravailpourlesMonographiesduCentreInternationaldeRecherchesurleCancer,OMSCentre
InternationaldeRecherchesurleCancer,Lyon,France.
Références
1.GrosseY,BaanR,StraifK,etal.Areviewofhumancarcinogens—PartA:pharmaceuticals.LancetOncol
2009;10:13–14.
2.IARC.Hepatitisviruses.IARCMonogrEvalCarcinogRisksHum1994;59:1–255.
3.HermineO,LefrereF,BronowickiJP,etal.Regressionofspleniclymphomawithvillouslymphocytesafter
treatmentofhepatitisCvirusinfection.NEnglJMed2002;347:89–94.
4.ZurHausenH.Infectionscausinghumancancer.2006.Weinheim:WileyVCH;Chichester:JohnWiley.
5.FukayamaM,HinoR,UozakiH.EpsteinBarrvirusandgastriccarcinoma:virushostinteractionsleadingto
carcinoma.CancerSci2008;99:1726–33.
6.HinoR,UozakiH,InoueY,etal.SurvivaladvantageofEBVassociatedgastriccarcinoma:survivingup
regulationbyvirallatentmembraneprotein2A.CancerRes2008;68:1427–35.
7.SitasF,CarraraH,BeralV,etal.Antibodiesagainsthumanherpesvirus8inblackSouthAfricanpatients
withcancer.NEnglJMed1999;340:1863–71.
8.NewtonR,ZieglerJ,BourbouliaD,etal.TheseroepidemiologyofKaposi’ssarcomaassociatedherpesvirus
(KSHV/HHV8)inadultswithcancerinUganda.IntJCancer2003;103:226–32.
9.InternationalCollaborationonHIVandCancer.Highlyactiveantiretroviraltherapyandincidenceofcancer
inhumanimmunodeficiencyvirusinfectedadults.JNatlCancerInst2000;92:1823–30.
10.deVilliersEM,FauquetC,BrokerTR,BernardHU,zurHansen.Classificationofpapillomaviruses.virology
2004;324:17–27.
11.IARC.Humanpapillomaviruses.IARCMonogrEvalCarcinogRisksHum2007;90:1–636.
12.IARC.Schistosomes,liverflukesandHelicobacterpylori.IARCWorkingGroupontheevaluationof
carcinogenicriskstohumans.Lyon,714June1994.IARCMonogrEvalCarcinogRisksHum1994;61:1–
241.
13.HelicobacterandCancerCollaborativeGroup.GastriccancerandHelicobacterpylori:acombinedanalysis
of12casecontrolstudiesnestedwithinprospectivecohorts.Gut2001;49:347–53.
14.WundischT,ThiedeC,MorgnerA,etal.LongtermfollowupofgastricMALTlymphomaafter
Helicobacterpylorieradication.JClinOncol2005;23:8018–24.
15.IslamiF,KamangarF.Helicobacterpyloriandesophagealcancerrisk:ametaanalysis.CancerPrevRes
(PhilaPa)2008;1:329–38.
16.HonjoS,SrivatanakulP,SriplungH,etal.Geneticandenvironmentaldeterminantsofriskfor
cholangiocarcinomaviaOpisthorchisviverriniinadenselyinfestedareainNakhonPhanom,northeast
Thailand.IntJCancer2005;117:854–60.
17.ChoiD,LimJH,LeeKT,etal.CholangiocarcinomaandClonorchissinensisinfection:acasecontrolstudy
inKorea.JHepatol2006;44:1066–73.
LesauteursduCIRContdéclarén’avoiraucunconflitd’intérêt.
D.Blairétaitprésententantquereprésentantdel’InstitutNationalduCancerdesEtatsUnis(USNational
CancerInstitute,Bethesda,MD,USA).
F.Buonaguro(NCI,Naples,Italie)etA.Fiander(CardiffUniversity,Cardiff,RU)étaientprésentsentant
qu’observateurs.

Articledisponibleenanglais
BouvardV,BaanR,StraifK,GrosseY,SecretanB,GhissassiFE,etal.Areviewofhumancarcinogens—Part
B:biologicalagents.TheLancetOncology.2009Apr;10(4):321–2:https://doi.org/10.1016/S1470
2045(09)700968
Consultezlesarchivespage430.Pourplusd’informationssurlesmonographiesduCIRC,voir:
http://monographs.iarc.fr/
Membresdugroupedetravaildelamonographie
T.F.Schulz—Coprésident(Allemagne),N.Mueller—Coprésident(USA);A.Grulich,F.Sitas(Australie);K.
Polman(Belgique);C.J.Chen,Y.Y.Fang(Chine);R.Herrero(CostaRica);B.J.Vennervald(Danemark);R.
Mahieux,F.Mégraud,F.Zoulim(France);H.Blum,H.zurHausen(tousdeuxexcusés)(Allemagne);L.Banks,
A.Carbone,D.Serraino(Italie);M.Matsuoka(Japon);S.T.Hong(CoréeduSud);M.C.Kew(Afriquedu
Sud);S.deSanjosé(Espagne);I.Ernberg(Suède);B.Sripa(Thaïlande);A.Hall,D.Forman,R.Newton(R
U);E.Cesarman,D.Dittmer,E.T.H.Fontham,P.F.Lambert,S.Moss,E.Murphy,M.Schiffman,S.Stuver,
D.Whitby(USA)
Conflitsd’intérêts
SDSestfinancéparMercketSanofiPasteur.AGaétéfinancéparCSLetestconseillerpourCSL.RMaagi
commeconsultantpourMPBiomedicals.SMatravaillédansuneagencedecommunicationpourOtsuka
PharmaceuticalsetétaitconsultantpourAltana.NuMestmembreducomitéd’accompagnementetd’une
agencedecommunicationtravaillantpourMercketSanofiPasteur.EMdétientdesactionsdansGenentech.
CJCaétéfinancéparBristolMyerSquibb.
Spécialisteinvitée
N.Muñoz(CIRC,France;retraitée)
1 / 6 100%