Page1
Lessciencesdudéveloppementdurablepourrégirlatransitionversla
durabilitéforte
TomDedeurwaerdere
(UniversitécatholiquedeLouvainetFondsNationaldelaRechercheScientifique,FSRFNRS)
Rapportpréparédanslecontextedel’appeld’offresurlarédactiond’un«Rapportscientifiquesur
l’organisationdelascience»,aveclesoutienduMinistreduDéveloppementdurableetde
l’Administrationpubliquedugouvernementwallon.
Traductiondel’anglaisparAndréVerkaeren,Metaphrasissprl.
11janvier2013

Page2
Tabledesmatières
Listedestableaux....................................................................................................................................4
Listedesfigures.......................................................................................................................................4
Listedesencadrés...................................................................................................................................4
Résuméanalytique..................................................................................................................................5
Introduction...........................................................................................................................................12
Chapitre1:Pourquoilessciencesdudéveloppementdurablesontellesnécessaires?.....................14
1.1.Découplerlacroissancedel’exploitationdesressourcesnaturelles:undéfi......................18
1.1.1.Comparaisonentredurabilitéfaibleetdurabilitéforte................................................19
1.1.2Audelàdel’écoefficacité:ledéfidudécouplageabsolu.............................................21
1.2.Ledéfidel’équitésocialepourledéveloppementdurable..................................................25
1.3.Comblerlefosséentrelessciencesetlasociété..................................................................27
Chapitre2:Principesdessciencesdudéveloppementdurable...........................................................30
2.1.Ladurabilitéforteentantquefondementnormatifdessciencesdudéveloppementdurable32
2.1.1Définirl’éthiquedeladurabilitéforte..........................................................................32
2.1.2Latâcheconsistantàopérationnaliserlecadreéthique.....................................................33
2.2.Uneperspectiveintégréesurlessystèmessocioécologiques..................................................36
2.2.1Garderlecapdansdesinteractionssocioécologiquescomplexes.....................................36
2.2.2Construiredescadresd’analyseintégrés.............................................................................37
2.3.Organiserlarecherchetransdisciplinairepourlessciencesdudéveloppementdurable........39
2.3.1.S’attaquerauxsituationsd’incertitudeirréductible,devaleursmultiplesetdegrands
enjeux............................................................................................................................................39
2.3.2Unmodèleillustratifd’unprocessusderecherchetransdisciplinaire.................................40
Chapitre3:Tirerlesleçonsdesconceptionsdessciencestransformativespourledéveloppement
durable..................................................................................................................................................43
3.1.Repenserlagestiondesressourcesnaturellesetdesécosystèmesàl’intérieurdesystèmes
écologiquesetéconomiquesintégrésetcomplexes........................................................................45
3.1.1.Pathologiedesconceptionsmonodisciplinairesconventionnellesenmatièredegestion
desressourcesnaturellesetdesécosystèmes..............................................................................46
3.1.2.L’économieécologique,undomainederecherchetransdisciplinairepourintégrerla
dynamiquesystémiquecomplexeentrel’économieetlabiophysique........................................48
3.1.3.Despartenariatsscientifiquesmondiauxpours’attaquerauchangementenvironnemental
planétaire......................................................................................................................................50
3.2Repenserlacroissancepourunetransitionversladurabilitéforte...........................................55
3.2.1.LePIB,laplusgrandedéfaillancedel’histoireenmatièred’information..........................56
3.2.2.Méthodesd’évaluationintégréesetmulticritèrespourévaluerladurabilité....................58
Page3
3.2.3.Éclairagespostkeynésienssurlacrisefinancière:audelàdelaneutralitééthiqueetdela
marginalisationdesrisquessystémiques......................................................................................61
3.3Tenircompteduchoixdémocratiquedanslestransitionssociotechnologiques......................66
3.3.1.Desinnovationsauniveaudel’entrepriseauxtransitionsversledéveloppementdurable
.......................................................................................................................................................68
3.3.2.Lacontributiondel’économieévolutionnistevéblénienneàlapriseencomptedes
processusd’innovationhistoriquesdelonguedurée...................................................................72
3.4.Audelàdel’interdisciplinarité:nécessitéd’uneéthiquedeladurabilitéfortedanslecadre
d’uneorganisationtransdisciplinaireduprocessusderecherche....................................................75
3.4.1Lerôledel’éthiquedansladurabilitéforteetdel’implicationdespartiesprenantesdans
lessciencesdudéveloppementdurable.......................................................................................75
3.4.2Recherchesurledéveloppementdurabledansledomaineéconomique..........................77
Chapitre4:Développerdescapacitésinstitutionnellespourlessciencesdudéveloppementdurable
...............................................................................................................................................................81
4.1.Surmonterl’inertiedisciplinairedanslessciencesdudéveloppementdurable........................81
4.2Principauxobstaclesinstitutionnelsaudéveloppementdessciencesdudéveloppement
durable..............................................................................................................................................84
4.2.1Incorporerledéveloppementdurabledanslesétablissementsd’enseignementsupérieur
.......................................................................................................................................................86
4.2.2Renforcerlacommunautédessciencesdudéveloppementdurable..................................89
4.2.3Développerlarecherchetransdisciplinaireàlongtermedanslessciencesdu
développementdurable................................................................................................................91
4.3.Unprogrammederéformeinstitutionnellepourlessciencesdudéveloppementdurable.....94
4.3.1Mesuresderenforcementdescapacitésdanslesuniversitésetlesautresétablissements
d’enseignementsupérieur............................................................................................................96
4.3.2Nouveauxoutilsdefinancementdelarechercheprogrammatique...................................99
4.3.3.Nouveauxréseauxetoutilsderecherche.........................................................................101
Conclusion...........................................................................................................................................106
Remerciements...................................................................................................................................108
Glossaire..............................................................................................................................................109
a.Glossairedesconceptsclefs................................................................................................109
b.Glossairedestermestechniquescruciaux..........................................................................112
Références...........................................................................................................................................114

Page4
Listedestableaux
Tableau1:Situationmondialedesservicesécosystémiquesd’approvisionnement,derégulationet
culturels.................................................................................................................................................17
Tableau2.1.Scoresdanslecadred’unproblèmedetransport..........................................................60
Tableau2.2.Recherchetransdisciplinairesurledéveloppementdurableenéconomie.....................78
Tableau2.3.Miseenœuvreprogressivedestroisdimensionsdelarecherchesurledéveloppement
durabledanslesconceptionsdessciencestransformativesquenousanalysonsdanscerapport.....79
Tableau3.1.Changementgraduelendirectiond’unerecherchesurledéveloppementdurable
pleinementinstitutionnalisée...............................................................................................................95
Tableau3.2.Mesuresderenforcementdescapacitéspourlessciencestransdisciplinairesdu
développementdurable......................................................................................................................102
Listedesfigures
Figure1.1.Substituabilitélimitéesentrecapitaltechnologique/produitetcapitalnaturel................19
Figure1.2.Découplagerelatifdansdespaysdel’OCDEentre1975et2000.......................................22
Figure1.3.ConsommationMatérielleDirecte(CMD)dansdespaysdel’OCDE:19752000..............23
Figure1.4.ÉvolutiondelaconsommationdecombustiblesfossilesetdesémissionsdeCO2quiysont
associées:19802007...........................................................................................................................24
Figure2.Modèleconceptueld’unprocessusderecherchetransdisciplinaireidéaltypique..............41
Figure3.1.Liensentreservicesécosystémiquesetbienêtrehumain(Source:MEA,2005)...............51
Figure3.2.Typologiedestrajectoiresdetransitionsociotechnologiques..........................................70
Figure3.3.Analysebibliométriquedesarticlessurladurabilité(i)......................................................82
Figure3.4Analysebibliométriquedesarticlessurladurabilité(ii)......................................................83
Listedesencadrés
Encadré4.1.Unexemplederenforcementdescapacitéspourlarecherchesurledéveloppement
durabledanslesétablissementsd’enseignementsupérieur................................................................98
Encadré4.2.Unexemplederenforcementdescapacitésdelarecherchesurledéveloppement
durableàtraversdesoutilsrelevantdufinancementdelarechercheprogrammatique..................100
Encadré4.3.Unexemplederenforcementdescapacitésdelarecherchesurledéveloppement
durableàtraverslesoutienauxréseauxderecherche......................................................................104
Encadré4.4.Unexemplederenforcementdescapacitésdelarecherchesurledéveloppement
durableàtraverslacréationdenouvellesinstitutions.......................................................................105

Page5
Résuméanalytique
Larecherche,cesdeuxdernièresdécennies,afaitlapreuvequel’influenceanthropiquesurles
écosystèmesetressourcesplanétairesindispensablesàlavieaatteintunemagnitudesans
précédentdansl’histoiredelaracehumaine.Afindedocumentercettecrisemondialedela
durabilité**1,desscientifiquesdetoutesdisciplinesetdetoushorizonsontproduitdesévaluations
globalesévaluéesetvérifiéesparleurspairs.L’unedesplusconnuesestl’évaluationduchangement
climatiqueréaliséeparleGrouped’expertsintergouvernementalsurl’évolutionduclimat(GIEC).
Maisd’autresévaluationsreconnuesauniveaumondialontégalementétéréaliséesdansbon
nombred’autresdomaines.Voicicertainsdesfaitssaillantsdelacriseabordésdanscette
évaluation:
Dégradationdesécosystèmes:60%desécosystèmesdontlessociétéshumainesdépendent
pourleursurviesontdégradés(ÉvaluationdesécosystèmespourleMillénaire,2005).
Réchauffementplanétaire:silatempératuremoyenneaugmentedeCouplus,ce
changemententraîneradesévolutionsécologiquesetsocioéconomiquesmajeures,
essentiellementpourlepire.Lespauvresdelaplanèteensubirontlesconséquenceslesplus
destructrices(Grouped’expertsinternationalsurl’évolutionduclimat,2007).Lesprévisions
actuellesconcernantleXXIesiècleportentsuruneaugmentationdestempératurescomprise
entre1,8etC,selonlesscénariosrespectivementleplusoptimisteetlepluspessimiste
présentédanslerapport2007duGIEC(toutescestempératuresconcernentlapériode2090
2099parrapportà19801999).
Picpétrolier:lesPerspectivesénergétiquesmondialespour2008publiéesparl’Agence
internationaledel’énergieontdéclaréla«findupétrolebonmarché».Lesprixpétroliersne
pourrontfairequ’augmenter.Tôtoutard,ilconviendradetrouverdessolutionsalternatives
durablesdanslamesurelepétrolereprésente60%desbesoinsénergétiquesdela
planète.
Inégalité:laconsommationde20%delapopulationmondialereprésente86%dutotaldes
dépensesdeconsommationprivéeauniveaumondial.Les20%lespluspauvresne
représententque1,3%decesdépenses(ProgrammedesNationsuniespourle
développement,1998).Lesécartsderevenusétaientplusélevésdanslaplupartdespaysde
l’OCDEvers2005quevers1985;aucoursdescinqdernièresannées,lapauvretéet
l’inégalitéontaugmentédansdeuxtiersdespaysdel’OCDE(OCDE,2011).
Pauvretéurbaine:prèsd’unmilliarddepersonnessurlessixmilliardsd’habitantsque
comptenotreplanèteviventdansdesbidonvilles,soituntiersdelapopulationurbaine
totaledumonde(CentredesNationsuniespourlesétablissementshumains,2003).
L’imagequiémergedecesévaluationsestcelled’unmondeurbanisétrèsinégalitairequidépend
d’écosystèmesendégradationrapideetsetrouvemenacéparlechangementclimatiqueetdes
insécuritésalimentaires.Pourtant,alorsquel’humanitéestconfrontéeàdescrisesmondiales
majeureséconomique,environnementaleetsocialeetaumomentmêmelesresponsables
politiquescommelasociétécivileréclamentunchangementdanslefonctionnementdenossociétés,
lessciencesmodernessemblentbienincapablesdefournirdessolutionsopérationnellespourles

1Lestermesdéfinisdansleglossairesontsignalésparuneastérisquesimpleoudoublelorsdelepremière
occurrencedansletexteoulorsdeleurpremièreoccurrencedanslerésuméanalytique.
1 / 129 100%
La catégorie de ce document est-elle correcte?
Merci pour votre participation!

Faire une suggestion

Avez-vous trouvé des erreurs dans linterface ou les textes ? Ou savez-vous comment améliorer linterface utilisateur de StudyLib ? Nhésitez pas à envoyer vos suggestions. Cest très important pour nous !