L’alimentation,parsaquantitéetparsaqualité,estsusceptibledemodifierlesmoléculesnécessairesau
fonctionnementdela«machinerie»épigénétique.Eneffetl’alimentationfournitcertainsproduits(en
particulierlesmétabolitesnécessairesàlasynthèsedesdonneursdegroupementsméthyles)nécessairesàla
méthylationdel’ADN,parexemplelefolate.
Chezl’hommedesmodificationsépigénétiquesliéesàundéficitouàunexcèsdenutrimentspendantle
développementembryonnaire,fœtalet/ounéonatalontétéidentifiés.Uneétuded’individusexposés
pendantleurvieinuteroàlafaminehollandaisede1945(aujourd’huiâgésde66ans)amisenévidence
certainesvariationsépigénétiquesparrapportàdesindividustémoins(Tobi,2009).Uneautreétude
épidémiologiquesuédoiseamontréquelerisquededévelopperdescomplicationscardiovasculairesouun
diabètedetype2estpartiellementdéterminéparl'alimentationdesparentsetgrandsparentslorsdeleur
préadolescence(Siebel,2010).
Perturbateursendocriniens
Lesperturbateursendocriniensdel'environnementsontdesproduitschimiquessynthétiquesquiressemblent
àdeshormonesnaturellesetilssontconnuspourcauserdesperturbationsépigénétiques.Cesperturbateurs
endocrinienspeuventmodifierleprofildeméthylationdel’ADNainsiquel’expressiondecertainsgènesdont
lesgènessoumisàempreinteparticulièrementsensiblesàceseffetsenvironnementauxdeparleur
fonctionnalitéhaploïdeetleurreprogrammationépigénétique.(Kang,2011)
LebisphénolAafaitl’objetdenombreuxdébatssurcespropriétésperturbatricesendocriniennesaucours
dudéveloppement,périodeoùlamachinerieépigénétiqueesttrèsactive.En2010,l’Inerispréconisede
considérerlesfemmesenceintesetallaitantes,lesfœtus,etlesnouveaunésetjeunesenfantscommedes
populationspotentiellementsensiblesvisàvisduBPA.EnFrancel’interdictiondel’utilisationdubisphénolA
danslescontenantsalimentairesesteffectivedepuisle1erjanvier2013pourlesproduitsdestinésaux
enfantsdemoinsde3ans.
Chezl’animal,lesdonnéesmontrentquel'expositionprécoceàdesdosesphysiologiquesdeBPAperturbe
l'expressionetlaméthylationdesgènesviadesmodificationsépigénétiqueschezl’embryonetun
développementanormalduplacentamurin.(SusiarjoM,2013).Chezlerat,leBPAaltèrelastéroïdogenèsece
quipeutconduireàundysfonctionnementtesticulaire(D'CruzSC,2012)
D’autresperturbateursendocriniensprésentsdansunelargegammed’insecticides,fongicidesetherbicides
(trichlorfone,vinclozoline,atrazinerespectivement)ontdeseffetsconnussurlesystèmereproductiffemelle
etmâleaprèsexpositioninutero.L’étudedeleurseffetsépigénétiquesestlimitéeàcertainesséquences
cibles,choisiespourleurimplicationdansledéveloppementdel’appareilgénital.Uneétuderécentedesprofils
deméthylationétablissurlespermed’individussur3générationsaprèsexpositioninuteroàlavinclozoline
reportequelquesanomaliesdeméthylation(GuerreroBosagna,2010).Deseffetsantiandrogéniquessurla
générationdirectementexposéeauvinclozolineinuteroontétéreportés,avecunealtérationdesorganes
génitauxexternes,maispasd’effetsurlaspermatogenèse.(Matsuura,2005).
En2009,Bromeretalontmontréqu’uneexpositioninuterochezlasourisàl’agentprooestrogénique:
diéthylstilboestrolinduitaprèsunediminutiondel’expressionetunelégèrehyperméthylationdugèneHx10a,
enassociationavecuneexpressionaccruedesDNMT(DNAmethyltransferase)(Bromer,2009).Cette
hyperméthylationpourraitparticiperaudéveloppementdetumeursépithélialesdel’utérusobservéeschezles
sourisfemellesexposées.
Tabac
L'expositionautabacaffectel'épigénomeetcelapeutaugmenterlerisquedemaladiesetdecancers.Dans
uneétudesuédoiserécente(Besingi,2013),leschercheursontexaminélafaçondontlesgènessontmodifiés
chezlesfumeursetontidentifiéungrandnombredegènestouchésparcesmodificationsliéesautabac,
maisuniquementlorsqueletabacestfumé.Celasuggèredesmodificationsépigénétiquesprobablement
indépendantesdescomposésdutabacmaisassociéesauxproduitsdelacombustiondutabac.
En2013uneétudesurlaméthylationdesangdecordonde1062nouveaunés(cohorteMoBa:The
NorwegianMotherandChildCohortStudy)dontlamèreafumépendantlagrossesseaétéeffectuépar
l’équipedeJoubertetal.Lesrésultatsontmisenévidenceuneassociationentrelesniveauxdecotinine
maternelleetlaméthylationde473844sitesCpGmesuréssurleséchantillonssanguins(Joubert,2013).
Mécanismesépigénétiquesetcancer