
Laquestionhumaineetculturelleaucœurdudéveloppementdurable,
HélèneCOMBE
1/17
Lesquestionshumainesaucœurdudéveloppementdurable
"LePIBmesureàpeuprèstout,saufcequifaitquelavieestdigned'êtrevécue".Déjàdans
lesannéessoixante,deslanceursd'alertetelRobertKENNEDYdressaientunconstatsans
appelsurl'inconséquencedenotresystèmedemesuredelarichesse.Nouslesavons
aujourd'huiplusquejamais,choisircommepharedenotredéveloppementunindicateur
centrésurlesfluxfinanciersnousaeffectivementfaittournerlatête.Pourautant,iln’estpas
justededirequelePIBnousaaveuglés1.Considérerqu'unoutilinstrumentaliseceuxquis'en
serventrelève,eneffet,d'unestratégied'évitementdesquestionsfondamentales.Cette
pratiqueestdevenue,ilestvrai,unvéritable"sportinternational"2aucoursdesdernières
décennies.Carcen'estpasl'indicateurlui‐même,maisl'usagequenousavonsfaitquinousa
conduitsàlasortiederoute.
Alors,nenousdéfaussonsdoncpasdenotreresponsabilité.Assumonsleconstatquenous
jouonsauxpapillonsdenuitetquenousnousbrûlonslesailestantnoussommessubjugués
parlesbilletsdebanqueetlalogiquedutoujoursplusdebiensmatériels.
Noussavonsqu'ilyaurgenceàrevisiternotrereprésentationdelarichesse,ouplus
exactementàrevenirauxfondamentauxdecequifaitvaleur(s)("forcesdevie").
Alorsquel'année2011tendverssafin,lagravitéetlamultiplicitédescrisessystémiques
auxquellesnousdevonsfairefacenepeuventplusêtreoccultées.L'heuren'estdoncplus–
enfin‐àjouerauxautruches.Pourtant,nousagissons"commedessomnambules"3,etil
n'estpasencoresûrquenousréussissionsànousdéfairedu"syndromedulemming4".
Jamais,lesinterdépendancesentrelespeuplesdumonden'ontétéaussimarquées.Cette
situationestensoiunechance,carellesous‐tendlapossibilitédedévelopperl'interaction
entretoutesnoscultures,etdepromouvoirdenombreusesformesdesolidarité.
Malheureusement,dansl'étatactueldeschoses,cesinterdépendances,subiesparleplus
grandnombre,génèrentplusdepeursetderancœurqued'enviedefaireensemble.
Noussommesfaceàunealternative:nouspouvonsadopteruneposturefatalistefaceàla
globalisationéconomiqueetàseslogiquesd'accumulationdesbiensmatérielsetde
spéculationmonétaire.Oubiennouspouvonsdéciderd'entrerenrésistanceenoptantpour
unemondialisationchoisiefondéesurlesdynamiquesinterculturellesetlacomplémentarité
entrelesterritoires.
1JosephSTIGLITZ,PrixNobeld'économie,en2009lorsdelaremiseauPrésidentdelaRépubliquefrançaisedurapportdela
"Commissionpourlamesuredelarichesseetduprogrèssocial"qu'ilprésidait
2Clind'œilàlapiècedethéâtre"lechampionnatdumondedelastratégied'évitementdesquestionsfondamentales"dela
CiedelaTribouille,coécriteetmiseenscèneparPhilippePIAU
3Cf.EdgarMORIN,philosophefrançais
4Légendeouréalité,leslemmingssontcapablesdesuicidescollectifs