PRINCIPES DE MANAGEMENT POUR LA DEMARCHE D

publicité
PRINCIPESDEMANAGEMENTPOURLADEMARCHED’AMELIORATIONDELAQVT
Jean-PhilippeTOUTUT
Accordons-nousd’abordsurquelquesbasesdevocabulaire.
Nousappellerons«management»lapriseenmain,littéralementlamanipulation,desituations
impliquantnécessairementdeshommesetdesorganisations.Letermealargementétédiffusépar
desauteursaméricainscélèbrestelsqueHenryMINTZBERGousurtoutPeterDRUCKER,pourlequel
lemanagementestl’«activitévisantàobtenirdeshommesunrésultatcollectifenleurdonnantun
butcommun,desvaleurscommunes,uneorganisationconvenableetlaformationnécessairepour
qu'ilssoientperformantsetpuissents'adapterauchangement».Cettedéfinitionestremarquable
desynthèseetd’anticipation,etnousysouscrivonsvolontiers;maisilestimportantderemarquer
quesonparadigmeinitial,l’idéed’unefonctionquiaccordequelquechoseàquelqu’unouquiviseà
obtenirquelquechosedequelqu’unoud’ungroupe,estaujourd’huifortementquestionnépar
touteslesapprochesco-constructivistesdessystème,etsingulièrementparcequ’onappellera
«l’idéologie»delaQVT.
Lanotiondemanagementestpardéfinitionliéeàl’actededécision,ellesupposedeuxchoses:
d’unepartlalégitimitédeceluiquidécide,aunomd’unepositiondepouvoirquiluiesttoujours
octroyéparunautre(ausensdeMaxWEBER),etd’autrepartl’utilisationd’unecertainemargede
manœuvrededirectionquiluipermetdechoisirlafaçondeprocéder(qu’onappellera«style»).
Classiquement,lemanagementestl’attributd’unstatutoud’unefonction,auquelilestliéparune
délégationexplicite(parexempledanslafichedeposte,ouparleDUD)ouplusimplicite
(transversaleàlafichedefonction,issuedel’usage..).Cettepositionstatutairedumanagementn’est
jamaisremiseencauseparl’idéologiedelaQVT,maissesmodalitésd’exercicesontprofondément
questionnées.
Pournous,la«direction»relèved’uneautredimension,quiestcelleducommandement.Ellefait
appelàdeuxformesdecapacités,quiémanentdudoublesensmêmeduterme.Lapremière
capacitésuggéréeestcelledepouvoirfixeràd’autresuneorientationàleuraction,quecelle-cisoit
decourtterme(opératoire)oudeplusoumoinslongterme(objectif,but).Ladeuxièmecapacitéen
jeudanscetermeestcellequipermetdedonneràcetteorientationuneforceparticulière,la
contrainte,qu’onappellera«autorité»(quellequesoitlaformepersonnelleoufonctionnellede
cetteautorité).
Classiquement,lecommandementestl’attributd’uneplacedansl’organigramme,auquelsontliésà
lafoisdesrôles(voirJeanSTOETZEL),commeceluidel’obéissancesub-ordonnéeducommandé,età
lafoisdesattentes,commecellesdesrésultatsattendusducommandement.
Danslapenséevéhiculéeparlesconceptsliésàladémarched’améliorationdelaQVT,toutcet
ensemblefonctionneld’organisationducommandementetdesrôlesestconsidérécommeune
constructionpsychosociale,c’est-à-direrelativeàdesreprésentationsetàdesrapportsdeforce
socioculturelsetéconomiques.L’objetd’unetelleconstruction(cf.KarlWEICK)viseàmaintenir
l’organisationetletravaildansdesrapportsstablesetimmobiles,susceptiblesd’améliorations
ponctuellesàlamarge,maiss’opposantàtoutedynamiqueglobaledechangement.Le
questionnementdecetteconstruction,opéréparlalogiquedelaQVT,aboutitàdespossibilitésde
transformationradicaledel’ensemblesystémique.
Par«systémique»ici,nousqualifieronstouteapproched’unmilieudetravaildéfinieparla
descriptiondesesinteractionsmultiples.Lanature,lenombre,ladynamiquedecesinteractions
fondentcequenousconvenonsd’appelerledegrédecomplexité(ausensdeEdgarMORIN)du
système.
LesdocumentsfondateursdelaQVTseréfèrentexplicitementàladémarchesystémique,etnousla
reprenonsplusbas.Maisunpeud’explicationdetextenesemblepassuperfluenmamatière.Nous
dironsquelapenséesystémique,parfoisqualifiéede«circulaire»,estcellequivaconsidérerun
objetsocial,telqu’unétablissement,danssaglobalité,entantqueréseaudefonctionnalitésen
interdépendance.Sil’ensembleest(ouplusexactementparaît)organisé,c’estparvoiede
conséquenced’unehomogénéitérelativedesrelationsdesescomposantes.Danscesens,la
propositiondel’ANACTd’unereprésentationen«rosace»desdomainescouvertsparlaQVTillustre
bienl’ensembledesinteractionsenjeudansladémarche.
Pardistinction,nousappelons«analytique»toutedémarched’observationquiviseàidentifierune
chaineuniquedecauseàeffet.Leprocessusvisantàconsidérerlessituationsdansl’établissementet
l’établissementlui-mêmeenidentifiantsescomposantespourlestraiteruneàuneparl’actionle
plusappropriéerelèveainsidecequ’onapuappelerunepensée«linéaire».Onestprochedela
méthoded’analysephilosophiquesuivieparRenéDESCARTES,oudelarecherchedelameilleure
organisationdutravail(du«onebestway»selonFrederickTAYLOR).Unmanagementlinéairedela
QVTauratendanceàprivilégiercertainsfacteursd’insatisfactiondespersonnelspouryrépondrepar
desmesuresdirectementcorrélées.Cetteapprochevectorielleapparaitraenpremièrelecture
commeunebonneréponsepouruneproblématique,etcommeunefaussebonnesolutionpourles
approchessystémiques.
Surcesdistinctions,poursuivrelapenséeéclairéedeJean-LouisLEMOIGNE,siunmanagementde
typeanalytiquechercheàcomprendredanslepassélescausesetlesacteursresponsablesdela
situationdel’organisationafindelesmodifier,unmanagementdetypesystémiqueseposeplutôtla
questiondelabonnedescriptiondusystèmeetdesesprocessusinteractifsdansl’optiquedeles
orienterversl’objectif.
Ainsi,selonl’unoul’autreregardportésurl’organisationetletravail,changentàlafoispourle
managerlesintentionsstratégiques,lesméthodes,lesprocessusdedécision,etlesactions
d’améliorationdansl’organisation.Cequicontribueàexpliquerdansunecertainemesurela
«tragédie»delaQVT:beaucoups’yréfèrent,maisunefractureexisteentremanagerspartisans
d’uneQVTd’aménagement,susceptibledemodélisationanalytique–etàtermed’unmanagement
deréférencement-,etmanagerstenantsd’uneQVTdetransformation,nécessairementsystémique
etcontextuel,-appelantunmanagementdel’innovationsociale.
Pouréclairercetteproblématiqueetdistinguerlesmodalitésintroduitesenmanagementparle
corpusdel’«améliorationdelaqualitédevieautravail»,ilfautensituerlescontoursetprincipes
aucœurdenospratiquesinstitutionnellesetdenosnégociationssociales,maisilconvientaussid’en
tracerleslimitesetlesconditionspouréviterlepièged’unemodélisationpurementidéologique
dépourvuederéalismeetdepossibilitésd’application.
I.
LaQVTremetenquestionlemanagementconsultatifhabitueldansnos
établissements.
*Rappeldequelquesfondamentauxdansnosmanagements
L’étudedeRensisLIKERT,publiéen1961,relevait4«modalités»ou«formes»ouencore
«comportements»dansl’exercicedumanagement:lesstylesautoritaire,paternaliste,consultatif,
etparticipatif.Quasimentaumêmemoment,dansuneétudepubliéeen1960,KurtLEWIN,Ronald
LIPPITTetRalphWHITEmettentenévidencedeleurcôté3«styles»demanagementdansles
entreprisesobservées:lesformesautoritaires,participatives,etrenonciatives.Lerapprochement
desdeuxétudes,àl’idéologiedifférente,tracecependantunvecteurindiscutable,celuiquivadela
positiond’autoritarismeverticalàlaparticipationégalitairetotale;lelongdecevecteur,toujours
constant,lesstylescontingentsouémergentsserépartissent.
Biensûr,depuislesannées60,lesmodèlesdemanagementn’ontcessédesemultiplier,les
observationsrapportantdesmodalitésvariées,hybrides,ouprétendumentnouvelles(onpeutainsi
évoquerdesformesdemanagement«délégatif»,«parobjectif»,«persuasif»,«situationnel»,ou
encore«opérationnel»,«stratégique»etc…).
Aumilieudecesstylesdiversetvariésdumanagement,onpeutconstateruneconfusionassez
généraledansnosinstitutionsentred’unepartlespratiquesréelles,misesenœuvreparlescadreset
directeurs,etd’autrepartlafaçondontcesprofessionnelslesqualifient.Lesdénominationsquisont
donnéesàleurmanagementparlesmanagerseux-mêmesdévoilent-defaçonsouventsincère-
davantagedesintentionsquedespratiquestechniquescorrespondantes.Lefaitculturel,labonne
penséedumoment,influentévidemmentbeaucoupdansceschoixapparents(faitégalement
constatéparJean-MarieMIRAMON).
Ainsinombrededirecteursoucadresdedirectionprétendentêtreadeptesdu«management
participatif»,parcequec’esttoujoursmieuxques’avouer«autoritaire»(voirerenonciatif!),même
silespratiquesexprimenttoutautrechose.Maissilestyleparticipatifestsouventrevendiqué,ilse
résoutsouventenpratiquepardesformesaménagéesdepédagogiedanslaprésentationetl’énoncé
del’objectifdetravail.Leschosesnesontpasassénéescommedesordrespurs,niavecunebrutalité
excessive.Danslemeilleurdescas,onprendral’avisdusubordonnésurlafaçondes’yprendre,oule
détaildelatâcheàaccomplir.Onillustreraainsienréalitéuntypedemanagementqualifiablede
«consultatif»,toutenprétendantjouerlejeudela«participation».
*AquoinousrenvoielaQVTaujourd’hui,enmatièredestyledemanagement?
Sil’ons’inspiredupréambuledel’AccordNationalInterprofessionnel(ANI)du19juin2013,destinéà
promouvoirl’améliorationdela«QVTetégalitéprofessionnelle»,maissurtoutsil’onsepenchesur
l’espritdeladémarchevoulueparlesnégociateurs,alorslamiseenœuvred’unmanagement
réellementparticipatifapparaitnonseulementpréconiséemaisindispensableàlamiseenœuvre
réelledeladémarche.Danslalettrecommedansl’intention,laQVTsupposed’ouvriràl’ensemble
dupersonnel,salariésetcadres,lapriseenresponsabilitédesaméliorationslesplusfavorablesà
l’entrepriseetauxsalariés.
Ilnes’agitcertainementpaspourcertains,quiseraientlesmanagersdécideurs,deproposerà
d’autres,quiseraientlessalariésbénéficiaires,desactionsd’améliorationdeleursconditionsetde
leursorganisations,penséesparlespremiersauprofitsupposédesseconds.Cetteformede
managementrelèveduchampdupaternalisme,dontlesavatarssontnombreuxetpersistants.Ainsi
leDRHqui,souventpourdesmotifshonnêtes,quelquefoispourjouersurleclimatsocial,décide
d’accorderdesavantagesdeconfortoudesaménagementsergonomiquesenfaveurdessalariés,
prétendant«fairedelaQVT»,nepratiqueneréalitéquedumanagementsocial–cequientre
parenthèsesestmieuxquepasdesocialdutout-.
Ilnes’agitcertainementpasnonplusd’unmanagementparlequellemanagertraceraitauxsalariés
uncadredepossiblesaménagements,parmilesquelsildemanderaitauxsalariésdeseprononcer,ou
selonuneautreversiond’unmanagementparlequelildemanderaitl’avisdessalariéssurtelleou
tellemesureàcaractèresocialqu’ilenvisageraitdemettreenplacedanslecadrede«ladémarche
QVTdenotreétablissement».Cesformess’apparententdirectementaumanagementconsultatif,
quiconservetoutsonintérêtselonlescirconstancesetlespersonnes,maisquin’estpasl’attitude
préconiséedansladémarcheQVT.
Pardistinction,lemanagementparticipatifincitéparlaQVT,dansl’espritetlalettre,introduitla
participationactivedetouslessalariés,àtouslesniveauxdel’entreprise,dansladémarche
d’améliorationdeleursystèmedetravail.Cetteparticipationréelles’exprimedeboutenboutdans
ladémarche,maisonpeutclairementl’identifieràaumoinsàtroisétapes-cléduprocessus:
-aumomentdelamiseenévidencedesréalitésdusystèmedetravailenregarddubien-êtredes
salariés(«qualitédevie,santé,égalité»)etdel’efficacitédutravailfourni(«qualitédutravail,
productivité»),c’est-à-diredanslecadredudiagnosticQVT,
-aumomentdelapriseencomptedel’ensembledesréalitésdusystème,lorsqu’ils’agira
d’examinerensemblelespistesd’améliorationouvertesparlediagnostic,etdedéterminerles
critèresquiservirontàretenirouécarterlesactionsduplanQVT,
-aumomentdelamiseenoeuvredesactionsenfaveurdelaQVTquiaurontétédécidées
collectivement,dansl’implicationdetousàlesmeneràbiendansl’espritetlaformeadoptée.
Cesonttouslesintéressés,parleCOPIL,parlesgroupesd’expression,quifontvaloirleurssouhaits,
seconfrontentauxlimitesdelaréalitécollective,ets’engagentdanslaréalisationdesinnovations
favorablesausystèmeglobal.LerôledumanagementdelaQVTserad’organisercetteimplication.
Nousrevisitonsainsiunaspectfondamentaldeladéfinitiondumanagement,relatifàl’instancequi
entientlieu;audébutdusiècledernier,PeterDRUCKERinventaitlemanagementdanstousses
états,sansenvisagerpourtantquesonautoritépuisseseconcentrernonplussurdescontenusde
décisionàformalisermaissurdesdispositifsàmettreenplaceetàfairevivre,etsurdesapportsde
moyensàengagerpourfavoriserlatraductionconcrètedesorientationsquienémergent.
II.
LaQVTinaugureuneformeparticulièredemanagementpartagédespouvoirssociaux
L’undesnouveauxparadigmesainsiintroduitsparlaQVTs’illustreparuneformesingulièrede
partagedupouvoirsocial,celuidefaireavancerl’établissementdansunsensàlafoisfavorableàla
réalisationdessalariésdansleurtravailetàl’optimisationdelaperformanceducollectif
institutionnel.
Nousrelevonsici4aspectssignificatifsdeceprocessus:
1-managerunepenséecollectiveetpositivéedutravail:
LaQVTintroduitclairementunnouveaupartagedesresponsabilitésdumanagementaveclesautres
partiesprenantesdesactionsd’amélioration,queconstituentlesorganisationssyndicalesetles
personnels.L’utilisationdesinformations,laconstructiondesactionscorrectivesounovatrices,ne
sontpluslefaitduniveaumanagérialmaislefaitd’untravailcollectif.LaQVTbousculel’ordre
verticaldesprisesdedécisions,etsoutientl’idéequelesmesureslesplusadéquatesnepeuventêtre
penséesqueparlesacteursdusystèmeetenfonctiondel’existant.
Cettelogiqueparticipatives’adosseàl’idéed’une«intelligencecollective»àmobiliserauprofit
conjointdessalariésetdel’entreprise(«Mobiliserl’intelligencedel’entreprise»disaitdéjàen1982
HervéSERIEYX).Ici,ladémarchevaau-delàdelastimulationdelaressourcehumainedansune
vocationmotivationnelleoudel’idéed’unecontributioncréativeàlaqualitédelaproduction.La
QVTproposed’allerbienplusloinqueles«cerclesdequalité»desannées80,lesgroupesde
progrèsouderésolutiondeproblèmes,ouencoreles«boitesàidées»quiontconnuleurheurede
gloire;danscesdernièresdémarches,les«bonnes»suggestionsd’améliorationdelaproduction
étaienttransmisesàladirectionpourexamenetsélectionéventuelle.IcidanslaQVTlemanagement
participatifjouelejeud’unetransformationcollectivedutravailetdesorganisations,danslecadre
d’unedéfinitionélargiedelaqualité,etdanslapriseencomptedel’intégralitédesressourcesetdes
contraintesdusystème.
LaQVTestliéeàl’implicationcollective,c’estunedémarchearticuléeindissolublementà
l’engagementdessalariés,dontlemanageralacharge,parl’information,l’explicitation,la
communication,lesoutien...Bienentendu,touslessalariés,touslescadres,nesuivrontpastous,ni
tousaumêmerythme,ladémarche.Commetoujoursdevantlessituationsdechangementpotentiel
profond,s’exprimentdessceptiques,despessimistes,quirestentenréalitéattachésàdesformes
anciennes,insatisfaisantesmaisconnues,del’exercicedutravail.Parmieux,beaucoupontbâtileur
visiondumondeetdutravailsurunenotiondepénibilitéincontournable,bienancréedansnotre
culture,celledufameux«tripallium»(instrumentdetortureàl’origineétymologiqueduterme
travail).Pourcesderniers,iln’estpasfauxdepenserquelaQVTreprésenteunemenacede
déstabilisation,oudanslemeilleurdescas«unoxymoreplaisant»commelemedisaitrécemment
leresponsabled’unegrandestructuredusecteurpublic.
Danscetteréflexion,lapenséedeYvesCLOT(2010,2014)aapportéunsoufflenouveau,venant
soutenirladimensionconstructiveetépanouissantedutravailbienfaitpourlapersonnalité,etla
ressourcepsychosociale(autreapprochedesRPS!)qu’ilconstituepourl’imagedesoi.
LesmanagerssontinvitésparlaQVTàpercevoiretàsoutenirl’intérêtetlapuissancedeladémarche
collective,l’opportunitéd’unmouvementdefondsurl’organisation,lesens,lebénéficesocial,la
productivité,etlaqualitédutravail.Enfavorisantl’expressiondechacun,l’implicationdetous,dans
ladescriptiondubontravailsouhaité,auseind’uncontextepartagé,lemanagerdelaQVTpeutvoir
émergerpeuàpeuuneformedepenséecollectiveoriginaledusystème,unedéfinitionsingulièrede
l’établissementetdutravail,lacréationd’uneculturepropreauxpersonnelsetàl’organisation,dans
lesensdubien-êtreprofessionneletdelaqualitédutravailproduit.
2-unmanagementglobal,systémique,maispasconfusionnel:
LesaméliorationsrecherchéessousladénominationdeQVTconcernentdeschampstrèsimportants
dufonctionnementinstitutionnel,ets’appliquentàdesunitésdetempsetd’espaceétendus.
L’annexedel’article13del’ANIde2013énumèreunelisteindicativeetimpressionnantedestrès
nombreuxdomainesconcernésparlaQVT.Al’analyse,ons’aperçoitqu’iln’yaguèred’aspectsdans
lefonctionnementorganisationnelquinesoientpascouvertsparlaréflexion-hormislaquestionde
lafixationdessalairesquedepuisl’origineduconceptlesnégociateursetpartenairessociauxont
voulumaintenir«horschamp»delaQVTetobjetd’unenégociationspécifique.Silarecherche
d’améliorationsconcernedeslargespansdusystème,elles’étendaussilargementdansletemps.-
L’ANIconçoitexplicitementdesdémarchesbaséessurun«diagnosticpartagé»puislamiseen
œuvred’«actionsexpérimentales»dontladuréemaximaleestfixéeà3années.Ilnes’agitdonc
aucunementd’opérationsponctuelles,dugenredecellesquelesdécideursmodernesaiment
appeler«oneshot».Laphilosophiedeladémarchenes’accordepasd’unerécupérationsémantique
delaQVT,instrumentaliséeauprofitd’unaspectpartiel,ouponctuel,sous-tenduparunobjectif
managérialsecondaire,qu’ilrecherchelebiendessalariés,larecherchedemotivation
supplémentaire,l’achatdelapaixsociale,ouledéveloppementdelaproductivité.«Jen’aipas
besoindelaQVT»medisaitrécemmentunedirectriced’ESAT,«jerépondsauxbesoinsdessalariés
avantmêmequ’ilsl’expriment,etjetâched’êtreautopdeleursconditionsdetravail».Pasplusque
lemanagernepeutdéléguersaresponsabilitédanslaQVT,ilnepeuts’approprierpersonnellement
ladémarche,mêmeaveclesmeilleuresintentionsdumonde.
Unaspectcomplémentairedecettevisionglobale,estqu’ellenedéfendpaspourautantunmélange
desgenres,niuneconfusiondesrôles.Lemanagerresteunmanager,lereprésentantsyndicalreste
unreprésentantsyndical;mêmesil’unetl’autretâchentdefairebougerleurspropreslignesde
penséeetd’action,l’entrepriseabesoind’avoirtoujoursdeuxvisionsdistinctespourcréerun
troisièmeéchelondecompréhension,d’innovationetd’action.Ilrevientdoncaumanagerledifficile
exercicedepasserconstammentduglobalàl’individuel,del’intérêtcollectifaurespectdel’intérêt
dechacun,etden’oublierriennipersonnedecequipeutêtreaméliorédanslesconditionsdu
travail.Danslapratique,onn’aurajamaisaussibiencomprisaveclaQVTquelemanagementrelève
davantagedel’artquedelascience,delapsychosociologie(ausensdeKurtLEWIN)quelagestion.
LadémarcheQVTconsidèrequelesdifférentsorganesinstitutionnels,lesfonctionnements,des
personnelsetdesstructures,sonteninteractions.Conformémentàl’approchesystémique,tout
élémentestsignifiéparlesautres(lesconstructivistesdiraientpeut-être«avec»lesautres),chacun
estconsidérécommepartieprenantedutout.Cetteconceptionsignifiedeuxchosespourlemanager
delaQVT:
*d’unepartdansl’étenduedesaspectsprisencomptedansladémarche,sontenglobéségalement
lesaspects«dynamiques»del’établissement,telsque:lescirculationsd’informations,lesmodalités
d’exercicedumanagement,lesformesd’expressiondupersonneletlesortquiluiestréservé;
*d’autrepart,danslechoixdesmisesenœuvre,aucuneactionn’estsusceptibled’êtreadoptéesi
ellen’estpascompatibleavecl’ensembledesautrescomposantesdusystème:laméthodepermet
ainsideseprémunirdes«faussesbonnessolutions»quis’avèreraientàl’épreuvedelaréalité
impossiblesàmettreenœuvreouàmaintenirdansletemps(parexemplefautedesmoyens
appropriés,oupareffetnégatifsurunautreaspectdel’établissement).
3-managerl’approcheintégrativedelaQVT:
LadémarcheQVTavocationàêtre«intégrative»,c’est-à-direàadmettreensonseinetdanssa
logiquel’ensembledesréalitésetdesdispositifsorganisationnelsconsidéréscommevalablesparle
collectif(représentéparleCOPIL).Cettevalidationestlefaitdelapriseencomptedescontraintes
règlementaires,économiques,techniques,incontournablesdelavied’unétablissement,placéesau
mêmeniveaud’importanceetd’exigencequelesbesoinsdebien-êtreetdesensautravail.Le
principederéalitéestrespecté,autantquel’exigencepsychosociale,cequin’empêchepasde
réfléchirsurlesmeilleuresfaçonsderépondreàl’unetàl’autre.
Techniquement,cettedimensionintégratives’exprimeàdeuxniveauximportantsdel’institution:le
partagedesdonnées,etlacohérencedesdispositifs.
1*Lemanagementvadevoirconsidérerquel’ensembledesinformationsutilesàlaréflexionQVT
devraêtreapportéauCOPIL,pourluipermettred’envisagerentouteconnaissancedecauses
l’existantetlesperspectives.Ilfaudraaussiqued’éventuellesrecherchescomplémentairespuissent
sefaire,parexemplepourmeneràbienundiagnosticQVTaussiexactquepossible.Onmesureici
aussil’évolutionquelemanagerdoitdonneràsapratiqueprofessionnelle.
AlatransparenceadmisedanslaprocédureQVTrépondenttroisformesd’engagementmoral,que
garantitlavigilancetechniqueetcollective:unpremierengagementconsisteàconsidérer
l’ensembledesinformationsdévoilées,sansenprivilégiercertainesenoccultantlesautres(par
exempleunevraiemenacesocialevsunevraiedifficultééconomique);undeuxièmeengagement
portesurladiscrétionprofessionnelle,danslamesureoùlesmembresduCOPILdevrontavoirpassé
(dansl’accorddeméthode)unechartedefonctionnementauxtermesdelaquelleilsnedevrontpas
faireusageàl’extérieurdeladémarched’informationsponctuellesobtenuesdansleséchanges
QVT;enfin,troisièmeengagement,lesmembresduCOPILs’appuientsurlesinformationsQVTdans
unseulobjectifd’améliorerledevenirinstitutionnelcollectif,ilnes’agitsurtoutpasdes’embourber
dansunregardcritiquesurlepassémaisd’adoptersystématiquementuneperspectiveconstructive.
2*Surunautrevecteur,ladémarcheQVTvadevoirassimilerlesprojetsrécemmentdéveloppésou
encours,afindenereproduirenilesinvestigationsdéjàmenéesdefaçonsatisfaisante,niréenvisagerdesactionsdéjàadmisesetinscritesdansdesplansd’aménagementdutravailoude
l’organisation.Ilenvaainsiparexempledesactionsmenéesenréductionoupréventiondesrisques
psycho-sociaux,ouencoredesrecommandationsd’actionsliéesàl’évaluationexterne.Lesbénéfices
decesdispositionssontreprisdansladémarcheQVT,sansrépétitionnisuperposition.Danslecours
deladémarcheQVT,commeparexempledansunquestionnairedesituationdelaQVT,onévitera
des’attacherauxdomainesdéjàtraitésparailleurs,toutenintégrantlesconclusionsobtenuespour
lesrelierauxautresconsidérationssystémiques.Onestassezprocheicidecequerecommandaient
RobertBLAKEetJaneMOUTONen1969sousleurdénominationde«managementintégrateur»(il
s’agissaitpourlesauteursdel’époqued’intégrerlesdimensionsdutravaildesopérateurstandisque
laQVTproposed’allerau-delàenintégrantégalementd’unepartlesdimensionsfonctionnellesde
l’organisation,d’autrepartlesgestionsdeprojetsdéjàencoursdanslesystème).
Ilesticitrèsimportantdesoulignerquelaréalisationd’unedémarcheQVTnedoitjamaisêtre
conçueouressentieparlemanagementcommeundispositifsupplémentaireauxactionsdéjà
menéesparlemanagement,cequialourdiraitencorelasurcharged’activitédel’établissement.La
dimensionintégrativedelaQVTestcelled’uncadreglobaloùleseffetsdesensémanentdes
rapprochementsdedonnéesetd’intentions,elledoitfavoriserdeséconomiesd’échelleentempsde
réunions,comitésdepilotage,multiplicationdesplansd’actions,etcréerdesvecteurscommunsà
différentsdispositifs.LadémarcheQVTseveutunificatriceetéconomique.Caractéristiqueàcet
égardestlapossibilitéouverteparl’ANIQVTdeconcentrerenuneseulenégociationannuelle
l’ensembledes6ou8NAOjusque-làobligatoires(dispositionrepriseparlaLoiRebsamendu18août
2015).
4-managerl’approchecréativeetsocialementinnovantedelaQVT:
Ilestpermisdepenserquelesnégociateursdel’ANIetlespenseursdelaQVTontvouludoterles
établissementsd’uncadreconceptuel,règlementaireetméthodologique,denatureàpermettrela
plusgrandeinnovationsocialepossible.Leslimitesfixéesparlestextessontàlafoiscontraignantes:
démarcheparticipative,négociationsocialepermanente…ettrèslarges:définitionsspécifiquesdes
dimensionsdelaQVT,choixdesoutilsetc..Cettebipolaritéentrecontraintesetlibertésest
clairementvoulue:elleautoriseetmêmeinciteàlaplusgrandecontextualisation,au«sur-mesure»
institutionnelenlamatière,sanspermettrepourautantdepartirdanstouslessensetd’empiéter
parexemplesurlechampdesprérogativesmanagérialesousyndicales,quidemeurent.
CettelibertédemenerlaQVTàlamesuredel’établissementfavoriseàlafoislaprudenceet
l’adaptation,etlapossibilitédes’engagerdansdesinitiativesunpeuplusaventureusesque
l’habitudeinstitutionnelle.Ainsi,l’ANIinciteexplicitement,àdenombreusesreprises,lesentreprises
àselancerdansdes«expérimentations»àcaractèresocialet/ouorganisationnel,àexplorerdes
voiesjusque-lànontentées.Onpeutpenserparexempleàdeshorairestrèslargementadaptés,ou
encoreàdesformesde«travailéclaté»appuyépardesnouvellestechnologiesdel’informationet
delacommunication.L’innovationsocialeincitéeparl’ANIQVTestcentréesurlesdispositifsde
travail,lesmeilleuresorganisations,lesmeilleuresconditionsd’exerciceprofessionnel.Maisiln’est
pasinterditàlaréflexiondedéborderaussisurlesmodalitésdesprisesencharge,lesdimensions
propresàl’accompagnementetauxsoins,toutautantqu’auxmodalitésdel’hébergement,dela
restaurationoudesservices.
CequelemanagerauraàgérericiauseinduCOPIL,c’estledépassementcollectifdesusages,voire
desroutines,àlafoisdanslesphasesdel’imaginationcréative,delaconstructionréaliste,delamise
enœuvresécurisée,etdel’évaluationcorrective.
Pourlemanagementenresponsabilité,ladémarcheQVTestadosséeindissolublementàuneforme
avancéedelanégociationsociale.C’estcertainementl’aspectleplusdifficileàtolérerpourles
instancesnationalesauxcommandesdesinstitutionspolitico-sociales.LaphilosophiedelaQVT
supposequelespartenairessociauxinvententdenouvellesmodalitésdedialoguesocial.L’entreprise
n’estplusleterraind’unaffrontemententreintérêtscontradictoires,maintenusenéquilibre«quasistationnaire»pourreprendreletermedeKurtLEWINparmidesrapportsdeforcesutilisantlaloià
leurprofit.L’entrepriseestconsidéréecommelelieud’unefabricationdestratégiecollective
d’organisationdeproduction,auservicedudéveloppementdeprofitshumainsetéconomiques.Le
travailestdéfiniparlestravailleurs,danslebutdecréerlesconditionssocio-économiquesdubienêtreparlebien-faireetlebien-gagner.Ils’agiticid’uneallianceobjectiveétablieentrelesdivers
acteursdusystème,pourfaireconvergerlesréflexions,lesinventions,etl’organisationdutravail
versdesobjectifscommuns.
CettedéfinitionidéologiquedelaQVT,quel’onretrouveàdenombreuxendroitsdel’ANI(cf.
préambule,article1erouencorearticle13),s’opposeévidemmentdirectementàuneconceptionde
lalutteirréductibledesclasses.Ellenesupposepasforcémentlaconfiance,nimêmelasincéritédes
échangesetdudialogue,ellesebasesurunintérêtobjectifdechacunedespartiesàfaireavancer
sesstratégiesàpartird’uneinventioncommunedesrèglesdutravail,prenantencompte
nécessairementlesbesoinsetréalitésdesautrespourfairereconnaitrelessiens.L’établissementde
cesnouvellesrèglesromptavecl’habitudesocialedurapportdeforce,issuedumouvementsyndical
del’entredeux-guerres.Elleaincontestablementdumalàêtreacceptéeparlesmanagersqui
considèrentqueleurrôleconsisteàdéfendrelesintérêtséconomiquesdel’entreprise,etpour
lesquelslessalariésreprésententuncoûtetnonuneressource,commeparlessyndicatsquipuisent
leurraisond’êtredansladéfensedesintérêtsdessalariés,etpourlesquelslesdirigeants
représententl’exploitationetnonl’entrepreneuriat.
L’observationmontretoujoursquec’estlorsquedesstructuressociales(commementales)acceptent
ledéfideremettreenquestionleurspositionnementsetleurscertitudes,quesecréentalorsdes
fenêtresdecréativitéinsoupçonnéesjusqu’alors.Lemanageresticilepremierartisandece
questionnement,qu’ilmettrad’autantplusfacilementenœuvredansl’établissementqu’ill’aura
manifestéenverssespropresattitudes.
III.
LemanagementdelaQVTsupposelaréuniondeconditionsparticulières
Nousrelevonsparticulièrement,entantquepsychosociologue,lestransformationsfondamentales
queladémarcheQVTsystémiquepeutentrainerdanslesreprésentationsdutravail,ladéfinitionet
larépartitiondesrôles,etles«étayagesmultiples»pourparlercommeRenéKAESquifondentla
stabilitéetlarégulationorganisationnelle.LaQVT,entenduedansl’intégralitédesonambitionetde
sacomplexité,ouvrelavoied’unemutation(prudente,progressiveetconcertée,maismutation
quandmême)dusystèmedetravail.Onyvoitlapropositionetleprojetd’inviterlesorganisationsde
travailàpasser,selonlaterminologiesystémiqued’unPaulWATZLAWICKparexemple,d’unniveau1
dechangement,caractérisépardesévolutionscirconscritesetdesréformesdecontenus,àun
niveau2dechangement,marquéparuneévolutionglobaleetdesrévolutionsdanslesrèglesdu
fonctionnement.
DansnotreobservationdumanagementdesinstitutionsenmarcheverslaQVT,aprèsavoirforméà
laQVTaujourd’huiplusieurscentainesdedécideursetprèsde150établissementsdusecteur,ilnous
semblepouvoirreleverunesériedeconditionsnécessairesàlamiseenœuvrepositivedela
démarcheQVTsystémique.C’estdireaussiencontre-pointque,selonnotrerelativeappréciation,il
n’estpasconseilléàtouslesétablissementsdes’engagerdanscettedémarcheglobalesanss’être
d’abordassurédel’existencedecertainsfondamentaux,quenousclassifionsen7conditions,
répartiesendeuxtypes:desconditionshumainesliéesaudegrédematuritéetàlaqualitédes
personnesenprésence(compréhension,volonté,courage,constance),etdesconditionsobjectives
liéesauxcirconstancesetaucontextedelastructure(apaisementsocial,clartédelagouvernance,
environnementexternenonmenaçantàcourtterme).
1-lesuccèsdeladémarcheQVTsupposelaprésencede4conditionshumaines:
*unebonnecompréhensionpartagéedelaQVTrecherchéeestindispensableàlaréussiteduprojet.
Celasignifiequelesprincipalespartiesprenantesinternesarriventàs’accorderexplicitement,voire
parécritdanslecadred’unaccordpréalabledeméthode,surladéfinitionqu’ilssouhaitentdonnerà
laQVTpourleurétablissement.Lesrédacteursdestextesonteneffetétéassezsubtilspourproposer
descadresdedéfinitionprécistoutenlaissantauxacteursdesétablissementslesoindedonnerleurs
proprescouleursauxchoses.Lepremiertravailpeut-êtredumanagerdeprojet,etdesmembresde
l’équipeengagéedansleprojetseradonc,sémantiquement,symboliquement,detrouver,parla
négociationetl’échangesurlefond,uneunitédetermespourdécrireetpersonnaliserleurapproche
deladémarcheetdelaQVT,enréférencebiensûrauxtextesetaucadrerèglementaire.Ilesttout-àfaitenvisageablequ’àcestade,ouavantcestade,unpassageparuneformationinitialeàlaQVTsoit
nécessaire,pourévitertoutmalentendudedépartouconfusionsurl’espritetl’intentiondela
démarche.
*lavolontéestunequalitéessentielleaumanagementdelaQVT,quiseraconstammentsollicitée
dansledéroulédeladémarche.Eneffetlesobstaclessontsérieux,etdetoutenature.Si,faceaux
inévitablesrésistancesauchangement,lesmanagersmontrentdeshésitationsoudesfaiblessesdans
laconvictionetl’énergie,alorslaQVTn’atteindrapassonobjectif.Mieux:laQVTnepeutsemettre
enplacetouteseule,ladémarchedoitêtrevolontaire,appuyée,impliquée.Commeenmatièrede
gestiondel’information,leschosesnesefontpastoutesseules,lesdéclarationsd’intentionne
suffisentpas,ilfautapporterdespreuvesetdesforcesconcrètes,adaptées,vérifiables,susceptibles
d’emporterl’adhésiondespersonnelsetdesoutenirleprocessusévolutif.Surcepoint,lavolonté
d’engagementdesmanagersestselonnousunecondition«sinequanon»duprojetd’amélioration
delaQVT.
*lecourageàmanifesterparlemanagerdansleprocessusdelaQVTestnécessaire,carilfauten
permanencefranchirdesdifficultéstechniquesetrésoudredesproblématiqueshumaines.Courage
aussidansl’engagementetl’implication,lorsqu’ilfautparexemplepartageruneinformationquel’on
auraitbienaimégarderconfidentielleparcequ’elledévoilenosintentionsounoslimites.Ils’agit
aussiducouraged’assumerlesdécisionsprisesparlecollectifdepilotage,quiestamenéàse
prononcerparexemplesurlesfrontièresdupérimètredelaQVT,ousurlemaintienoul’abandonde
mesuresproposéesparlepersonnel.Onpourraitaussiparlerducouragedelarencontre
authentiqueaveclespartenairessociaux,lorsqueparexemplelemanagerdoitconcéderduchamp
danssesprérogativesclassiques(cf.modificationdel’organisationdeséquipes),oulorsqu’au
contraireilestamenéàdemanderplusd’ouvertured’espritauxsyndicatsdanslapriseencompte
desimpératifsdegestion.Courageenfindeselanceroudesoutenirunedémarchequipeutparaitre
bienobscure,biennébuleuse,tantqu’onnes’estpassuffisamment(in)formé.
Bienentendu,lecouragedesmanagersnepeutêtreévoqués’ilsnedisposentpasdusoutientotalet
sansambiguïtédel’ensembledesorganesdedirectiondel’établissement.
*laconstanceestindispensable,carl’améliorationdelaQVTnepeutsedéployerets’évaluerque
dansletemps.MêmesilesystèmeQVT(commeonpourraitlediredu«systèmequalité»)nemet
paslongtempsàsemettreenplace,ladémarchepassenécessairementparundiagnostic,suivid’une
analyseetdedécisionsconcrètes.Cetteapprochediagnosticetcontextuelle,inhérenteàladéfinition
systémiquedelaQVT,supposedesedonnerletempsd’unepoursuitesoutenueaulongcoursdela
démarche.Laduréeestuneconditiondelaréalisationduprojet,dontleslimites«expérimentales»
sontfixéesà3ans.Lemanagerdoitpouvoirtenirladistanceavecconstance,sansmodifierla
trajectoireengagée,afinnotammentdemenerdesévaluationsfiablessurlesactionsentreprises
pourl’améliorationdutravail,etd’opérerlecaséchéantlescorrectionsnécessaires.Commetoute
démarchedefond,laQVTimposeuneimplicationréelleetunemiseenperspective,quelemanager
auraàassurerdefaçonpermanente.
2-LesuccèsdeladémarcheQVTsuppose3conditionsdecirconstance:
*-laclartédelagouvernanceàl’égarddeladémarcheQVTestlatoutepremièredesconditionsdu
système.Lesadministrateurs,lebureau,etsurtoutlePrésident,doiventêtreimpliquéstrèsen
amontdansladécisiond’engagerleprojet.
Celasupposeévidemmentquelagouvernancesoitbieninforméeetéclairéesurl’idée,lecontenuet
laméthode,etquelesenjeuxetrisquessoientbienconnusetpartagéspartous.Ledirecteuroule
cadredéléguéquimanageleprocessusdoitpouvoirs’appuyersurunepositionassociativeclaire,qui
luidonneratoutesacrédibilité,enparticulierenphasedediagnosticinitialetlorsqueleseffetsdela
démarcheQVTcommencerontàsefairesentir.Ilpeutreveniraumanagementconvaincudel’intérêt
delaQVTlerôled’informer,voiredeformer,leConseiloulaPrésidence.Desnouveauxdispositifsde
formationpeuventautoriserlaformationdesadministrateurs,peut-êtrefaut-ilensaisir
l’opportunitésurcethème.Maisdetoutesfaçons,commepourtouteactionàvocationstratégique,
lemanagementnepourrapasengagerunetelledémarchesanss’êtreassurédusoutiendela
gouvernance.
*-larelativepaixsocialeestunedeuxièmeconditiondifficilementcontournable.L’ensembledela
penséesocialeliéeàlaQVTestbaséesurledialogueetlepartageconstructifdespointsdevue.Elle
estdoncsubordonnéeàlapossibilitéd’unerencontreauthentique,auminimumd’unebasede
communicationauthentiqueentrepartenairessociaux.Difficiled’imaginermettreenplaceune
démarchedontlathéoriereposesurlacollaboration,auseind’unsystèmequiseraitcaractérisépar
leconflitsocial.PasdeQVTensituationdepicdecrise.
CecineveutpasdirequelaQVTnedoivesedévelopperquedanslecadred’unaccordtotalentre
dirigeantsetsyndicats,managersetpersonnels.Onpourraitmêmecraindredanscecasquela
collusionsoitautantunobstacleàlacoopérationquelaconfrontation.Al’inverse,ilpeutêtreriche
quelespartenairessociauxsesentent,audépartdeladémarche,dansleursrôlesdefairevaloirpour
lesunsdespointsdevuespécifiquesrelatifsauximpératifsdegestionetpourlesautresdes
éclairagesparticulierssurdesconditionsobjectivesdetravail.Une«sortiedecrise»n’estpasnon
plusunmomentdéfavorable.Maisildoityavoirunétatdedialoguepossibleentrelespartenaires
institutionnelsdel’entreprise,unebasedecommunicationpotentielle.Leclimatdoitêtre
suffisammentfavorablepourpermettrequel’évocationdel’améliorationdelaqualitédevieau
travailnedéclenchepasimmédiatementdesréflexesdecontractiondéfensived’uncôtéoude
revendicationagressivedel’autre.
AjoutonsiciquelaQVTnepeutpasservirdesobjectifsderapprochemententrepartiesenconflitou
desintentionsdeneutralisationduclimatsociallorsqu’ilexistedesdifférendssociauxaigus.Le
managerdoitpouvoirinscrireladémarchedansuneunitédetravailoùlesrelationssociales
fonctionnentdemanièrenormalisée,oùlespartenairessociauxsontensituationdecommunication
simpleetouverte.
*-unenvironnementexternenonmenaçantàcourttermeestenfinlatroisièmeconditionouvrant
lapossibilitéd’unedémarcheQVTdansl’établissement.Sileclimatinternedoitapporterun
minimumdegarantiesdefonctionnalitésanstraitrise,leclimatexternedesoncôtédoitfournir
égalementunminimumdegarantiesderelativestabilité.
Sidesévolutionsstratégiquesdel’établissementoudelastructuregestionnaire(telsquedes
regroupements,desfusionsetc..)sontencoursouprévusàcourtterme,demêmequesides
changementsglobauximportants(telsquelamutationdusystèmed’informationoudesrestrictions
budgétairesimportantes)sontdéjàprogrammés,ilpeutêtrepréférablededifférerquelquepeula
QVT,enattendantquesoientapaiséeslestensionsetinquiétudesinhérentesàcegenrede
bouleversement.
Acontrario,ilnousestapparudenosexpériencesdeterrainqu’ilpouvaitêtreextrêmement
intéressantpourlemanagerd’inclurelaréflexionsurlaQVTenphaseinitialeetprogrammatique
d’unchangementstratégiqueousystémique.LathématiqueQVTestainsireplacéeaucentredes
préoccupations,etellepeutmêmeservirdeterreaupourfaciliterlechangement.Eneffet,le
momentdeladéstabilisationdesreprésentationsdutravailetdesonrôledansl’établissement
fournituneopportunitéd’expressionetderéceptivitéquiestplusaiguemaisplusrichequelesétats
habituelsdelaréflexion.
Ainsiils’avèrequ’unpremiertempsd’analysedufonctionnementdusystèmeestindispensablepour
assurerlesmeilleuresconditionsd’introductiondelaQVTdansl’établissement.Lemanager
responsableduprojetatoutintérêtàvérifiertrèsenamontqueleminimumdeconditions
préalablessontremplies,afind’éviterdesrisquesd’embrasement,d’instrumentalisation,
d’enlisement,oud’échec.Les7conditionspréalablesausuccèsdel’entreprisedécritesici
constituentunecontributionàcetteréflexion,quechaquemanagerdoitbiensûrresituerdansle
contextedesonétablissement,despersonnesquiytravaillent,etdesonenvironnement
institutionnel.
Conclusions.
Dufaitdel’universalitéduconceptetmalgrél’accorddetoussursesgrandsprincipes,lamiseen
œuvreintégraledelaQVTn’estpasdetoutrepos.Pèsentsurceterraincommesurd’autresdes
considérationsd’ordrepolitiqueetdesrapportsdeforceliésàlapolitiquesocialecontractuelle.Ilya
aussi,defaçonnotablepourlesmanagers,desaspectstechniquesàprendreencompte,etdes
prudencesàmontrerfaceàl’étenduedeschampsconcernésparlaQVT,àlanatureglobaledela
démarchesystémique,etauximportantesconséquencespossiblesenmatièred’organisationdu
travailetderapportshiérarchiquesinternes.
EnpratiquesurleterraindespremièresapplicationsdelaQVTdanslesecteursanitaireetmédicosocial,onassisteàdesformestrèsdisparatesettrèsrichesd’interprétationetdemisesenœuvrede
ladémarche.L’exemplefourniparl’accordQVTduFoyer/SAVSdel’APAJH974,lepremierdansnotre
secteur,constitueàcetitreunmodèledesuivisystémiquerigoureuxduconcept,ducadre
règlementaire,etdelaméthodologiedelaQVT.Ilnepeutcependantjamaisêtrecopiédansles
termesetlescontenus,carilcorrespondàunesituationuniquedontilrespectelaspécificitédu
diagnosticetdesopportunitésd’actionsretenues.Lemanagementdéveloppédanscecadrerépond
bienauprinciped’adaptationinhérentauconcept,irréductibleàtouteformedenormalisationoude
référencementquecertainspourraientêtretentésd’imaginer.
Dansunelargemesure,iln’yapasdemodèlemanagérialidéaldelaQVT,mêmesicertaines
approches(autoritaire,linéaire,traditionnelle…)semblentpeucompatiblesavecleconceptetsa
miseenapplication.Larichessedestextesrésidedanslalibertédonnéeàchaquestructurede
trouversadéfinition,saméthodeetsonrythmepourdévelopperlesconditionsetlaqualitédu
travail.Lemanagementadoncuneresponsabilitémajeure,celledebienintégrerenamonttoutes
lesdonnéesdelaproposition,assimilertoutelacomplexitédeladémarcheetdesesenjeux,avant
d’êtreenmesurededessineretdecréerleprojetpropredel’établissementoudel’association
concernée.
Biensûr,ladiversitécontextuelleappeléeparlaQVTl’exposeaussiaurisqued’unedispersionou
d’unaffaiblissementdesprincipesfondateursdeladémarche.Uncertainmanagementpeutêtre
tentédel’instrumentaliserauprofitd’autresenjeuxquel’améliorationdelaqualitédevieautravail,
enprivilégiantparexempleladimensionconsultative,lastratégiedelacompensation,ou
l’aménagementergonomiqueousocialponctuel.
Leplusvraisemblableestqu’onobserveradanslesprochainsmoisetlesprochainesannéesausein
desétablissementsdusecteurdesdéclinaisonsmultiplesetvariéesdelaQVT,depuislaformesemisystémiqueàlalisièredu«confort»jusqu’àlatransformationorganisationnellecomplète.Dansces
processus,lemanagementseratoujoursenpremièreligne,parceque,souscouvertdel’engagement
gouvernant,c’estluiquiseraàl’initiativedulancementconcerté,del’organisationdupilotage,dela
coordinationetdel’intégrationdesprojetsencours,delamiseenévidencedel’existantsystémique,
etdel’adoptioncollectivedesinitiativesetexpérimentations.C’estpeudedirequesaresponsabilité
estgrandedanslesuccèsdel’opération,cequidevraitêtreunargumentmajeurdanslesdirections
généralespourdévelopperleursoutienparlaformationetl’accompagnementspécialisé.
Jean-PhilippeTOUTUT,Juillet2016pourles«Cahiersdel’ACTIF»
Jean-PhilippeTOUTUTestConsultantetFormateurpourlesecteursanitairesocialetmédico-social.
Ilestdocteurenpsychologiesociale,enseignantàl’UniversitédeToulouseJeanJaurèsetà
SciencesPoToulouse.
Ilapubliéen2007«Managementéthiqueenpratiquedanslesétablissementssociauxetmédicosociaux»(éd.SéliArslan),en2010«Management,organisationetéthique»(éd.L’Harmattan).
SpécialiséenmatièredeRPSetdedémarcheQVT,ilaforméàcejourplusde400cadres,dirigeants
etpartenairessociauxàlaQVT,etaccompagnéle1eraccordQVTsystémiquedusecteur.
IldirigeleDiplômeUniversitaire«QVT»àl’UniversitédeToulouseJJ.
Dernierarticleparu:«LaQVTdanslesecteursocialetmédico-social»,RevuedesConditionsde
TravailN°4,ANACT,mai2016.
Bibliographiedesauteurscités
BLAKER.,MOUTONJ.,«les2dimensionsdel’organisation»,éd.d’organisation,1969
CLOTY.,«Letravailàcœur»,éd.LaDécouverte,2015
DESCARTESR.,«Règlespourladirectiondel’esprit»,éd.Poche,2002
DRUCKERP,«Les5questionsfondamentalesdumanagement»,éd.Diateino,2016
KAESR.,«Crise,ruptureetdépassement»,2°éd.,Dunod,2013
LEMOIGNEJ.-L.,«Lamodélisationdessystèmescomplexes»,Dunod,1999
LEWINK.,«Psychologiedynamique»,PUF,1975
LEWINK.,LIPPITTR.,WHITER.,«Autocracyanddemocracy»,Harper&Brothers,New-York1960
LIKERTR.,«Someapplicationsofbehavourialresearch»,Likert&Hayes,1957
MINTZBERGH.,«Lemanagerauquotidien»,Eyrolles,2006
MIRAMONJ.-M.,«ManagerlechangementdanslesESSMS»,EHESP,2009
MORINE.,«Introductionàlapenséecomplexe»,éd.Poche,2014
SERIEYXH.,«Mobiliserl’intelligencedel’entreprise»,éd.EME,1982
STOETZELJ.,1953«Lapsychologiesociale»,Flammarion,1993
TAYLORF.,«Commentréconcilierpatronsettravailleurs»,Alternatives,2013
TOUTUTJ.-P.,«Managementéthiqueenpratiquedanslesétablissements»,éd.SéliArslan,2007
TOUTUTJ.-P.,«Management,organisation,éthique»,L’Harmattan,2010
WATZLAWICKP.,«Laréalitédelaréalité»,Points,2014
WEBERM.,«Conceptsfondamentauxdesociologie»,Gallimard,2016
WEICKK.,«Lesensdel’action»,Vuibert,2003
Téléchargement