Studia Etymologica Cracoviensia
vol.19:5970  Kraków2014
doi:10.4467/20843836SE.14.003.1646
Romain GARNIER (Limoges)
SUR LÉTYMOLOGIE DU LATIN virgō « VIERGE »
Abstract (On the etymology of Latin virgō ‘virgin).Thefollowingpaperisintended
toexplaintheetymologyofLat.uirgō‘virgin’,whichservesbothasadjectiveandsub-
stantive.ThereisasynchronicoppositioninLatinbetweenuirgō and mulierwoman’,
thelastofwhichclearlyalludestosexuality,insuchalocutionasmulierem reddere
‘tomakesomeoneawoman.AccordingtotheHittiteformulanatta=arkant-‘not-covered,
unmounted,whichisusedforsheepandcows,thispuzzlingLatinwordcouldbeac-
countedforbyaPIEprivativecompound*h1í-h1hn‘not-covered,unmounted’.
ThisinheritedvocablewouldeventuallybelongtothePIEroot*h
1
er
h
-‘tomount,cover’
whichislikelytohavebeenusedbycattle-breeders.
Keywords:etymology,Latin,Hittite,Proto-Indo-European
1. Étude sémantique
1.1. Étudephraséologique
Lelat.uirgō,-ĭnĭsappartientauplusvieuxfondsdelalangue.Ceterme,
ancienettechnique,apassédansleslanguesromanes(it.vergine,esp.virgén,
port.virgem,fr.vierge).Lenap.zberǧenare« utiliserpourlapremièrefois »
(ML :782)reèteunétymonlat.vulg.*ex-uirgināre« ôterlavirginité »(comme
lefrançaisargotiquedévierger).Prisabsolument,cetermeestsubstantif :lat.
uirgōf.« jeunelle,vierge ».LeplurieluirginēsdésignelesVestalesoules
Danaïdes.Commedebienentendu,lesauteurschrétiensdésignentparVirgō la
Vierge Marie.Letermeuirgōestunadjectifépicène :onrelèvelesexpressions
Minerua uirgō« lachasteMinerve »(Cic.,Verr.4,123)etuirgō dea« Diane »
(Ov.,M.,12,28),ainsiquepuer uirgō« jeunegarçonvierge » 
1
.Letermen’estpas
1 TourattestéchezMarcellusEmpiricus(de Medicamentis,7,15).Pourévoquerlavirgi-
nitéd’Adam,Tertullien(Virg.8,3)préfèreutiliserladjectifinteger (Sic etiam Adam,
adhuc integer, uir in Genesi est cognominatus« VoicipourquoiAdam,quoiquilfût
encorevierge,futappelé‘homme’danslaGenèse».
Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych
60 ROMAIN GARNIER 
réservéauxseulshumains,maisseditvolontiersdesanimaux :equa uirgō
« jumentvierge »(Plin.28,147)etporca uirgō« truievierge »(Mart.13,56,1).
Prisgurément,onlitletourterra uirgō « terrevierge »(Plin.33,52).Notons
ennquelelat.uirgōestlundestermeslesplusanciennementattestésenlatin ;
ilguresurlinscriptionditedeDuenos (CIL4),etsignie« jeunellevierge »
encontextedoaristys :
IOVESATDEIVOSQOIMEDMITATNEITEDENDOCOSMISVIRCOSIED
/oesātdeōskomēdmitāt :netēd=endokosmisirgōsiēd/
« Il[le]juresurlesdieux,celuiquim’offre 2enprésent :
silajeunellenestpasaimableavectoi »
1.2. Uncoupeantonymiqueméconnu :lat.mulier et uirgō
Danslasynchroniedulexiquelatin,cestmulierf.« femme »quisoppose
nettementàuirgō« vierge »,jamaisuxor« épouse » 3.Latraductionprécise
decetermeobscursemblebienêtre« jeunepersonnequinestplusvierge ».
Laconnotationsexuelleestévidentedanslestourmulierem reddere« fairedevenir
femme »quicommuteavecledénominatifobscènemulierāre 4 valant pēdīcāre
(Adams,1982 :195).Onsaisitparlàlanuancepéjorativedudiminutifmuliercula
« traînée,putain »quaffectedemployerCicérondanssachargecontrelatroupe
de Catilina (Cat.,2.10.23,Num suas secum mulierculas sunt in castra ducturi ?
« Emmèneront-ilsleurscourtisanesdansleurcamp? »).Letermemulierōsitās
estunhapaxemployéparCicéron(Tusc.4.11.25)pourrendrelegr.φιλο-γύνειαf.
« amourdesfemmes,attiranceexcessive5pourlesfemmes ».Mêmechezle
trèssobreTacite,len.pl.muliebria (An.14,60)désignelesparties sexuelles
delafemme.
2 Sensdev.-lat.MITATd’aprèsVine(1999 :297).DossiercomparatifchezGarnier
(2010a :462).
3
 Iln’estquedeciterlefameuxpassagedeQuintilien(6.3.75),Cicero obiurgantibus
quod sexagenarius Publiliam uirginem duxisset, « cras mulier erit » inquit « Àceux
quileblâmaientd’avoirépouséPublilia,quiétaitencorevierge,alorsquelui-même
avaitsoixanteans,Cicéronrépondit :‘demainelleneleseraplus’ ».
4
 VerbeattestéchezVarron(n.,v.205 :hic ephebum mulierauit« ilsodomisale
jeunegarçon »).
5
 Cecomposédépréciatifrelèvedelamesphèresémantiquequeφιλο-ποσίαf.« amour
delaboisson ».
Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych
 SUR L’ÉTYMOLOGIE DU LATIN virgō « VIERGE » 61
Lelat.muliĕr, -ĕrisf.*« femmeauxmœurslégères » 6(<*muliăr7<*mu-
li ā l i s ) 
8
reposeraitsurunverbeexpressif*muliō,-ere« baiser »(<i.-e.*m
u
l(h
2
)-
-e/o-« moudre ») 9,quiseraitlestrictcognatdugr.μύλλω« baiser,besogner »
(<*μύλ-yω« moudre »),attestéchezThéocrite(4,58) 10etquiestuntermefort
dépréciatifselonEusthate 
11
.Ledéverbal*muliālisseraità*muliōcequelequa-
si-participeμυλλάςf.« catin,llepublique » 
12
estàμύλλω.Lerivé*muliālis
seraitainsidumêmetypequefuri-ālisenregarddefuriō,-ere« êtreenfureur ».
Pourrendrecomptedeladjectifmuliebris« efféminé,mou »ilestloisibledeposer
undérivé*muliābris
13
avecletraitementphonétiquedelaséquence*-iā- > -iē-
6 Lelat.mulier seraitainsiunancientermeargotique(« poulette,nana,copine »),devenu
secondairementuntermenon-marqué(« femme »)enlatin-même,avantdévincerle
terme noble uxorf.« épouse »,quinapointpassédansleslanguesromanes(cf.esp.
mujer« femme,épouse »).Demême,lanciennedésignationdelafemelle(lat.fēmina)
aboutitenfrançaismoderneauxacceptionsdêtre humain de sexe fémininetd’épouse.
7
 Formepeut-êtreattestéeenvieux-latinsurlinscriptionfragmentaireditedelautel
de Corcolle (CIL2833a)étudiéeparB.Vine(1993 :67,n.7et80),lequelpropose
unelecture*MULIAR[pourlepassageB3.D’unpointdevuephonétique,onpeut
admettreunancienparadigme*muliar/mŭ.lĭ.ăr/,mulieris/mŭ.lĭ.ǝ.rĭs/.
8
 IlestdifciledeserangerauxvuesdeKlingenschmitt(1992 :130)quiposeun
comparatiffémininfossilei.-e.*l-és-ih
2
« lameilleure »(lexicaliséausensde
favorite),enrelationapophoniqueaveclemasculinmelior(<*l-ōs)« meilleur ».
Siledossierphonétiqueestévidemmenttrèsdifcile,ainsiqueleremarqueàbon
droitdeVaan(2008 :393),ledossiersémantiqueestplusdésespéréencore :nulle
partdanslacivilisationromaine(meauxâgesarchaïques !)ilnestquestionde
polygamienid’épousefavorite.
9 Levocalisme*usubstitutdudegréro« régulier »estuntraitpopulaire,quise
retrouvedanslegr.μύληf.« meule »ainsiquedanslarm.ml-ukn« pressoir »(<*mul-
úkǝn).Onnoteraleverbeexpressifml-ml-em« frotter »(<*mul-mul-),ainsiquele
typema-mul« presse ».Cetraitementphonétiqueanomalseretrouvepourlara-
cine*bherh2-« s’agiter vivement »(LIV2 :81),soitcelledulat.fur« êtrefurieux »
(<*b
hu
r(h
2
)-e/o-)etdugr.πορφρω« bouillonner »(<*φῠρ-φύρ-yω),strictcognatde
l’arm.p
c
r-p
c
ur-k
c
« écume »(<*p
c
ur-p
c
ur-)selonMeillet(1935 :122).Legrecpossède
dailleursunverbeexpressifμοιμύλλω· θηλάζω, ἐσθίω(Hsch.)« sucer,manger »qui
sanalyseenungr.com.*μῠλ-μύλ-yω « presserencoreetencore,mâchouiller ».
10
 Lataphoresexuelledelafemme,écraséeparl’hommecommeparunemeule,existe
aussienlatin,notammentchezHorace,quiemploielepréverbéper-molere« sauter,
baiser »(S.,1.2.35).
11 Eusthate(Com.Od.,§1885,22)note,ausujetduverbeμύλλω,quecederniernesedit
jamaisqu’enmauvaisepart,etàproposd’uneunionshonnête(π μίξεως ο σεμνς).
12 Aveclemêmesufxequeτρῐβάςf.« femmequisemasturbeavecunolisbos »(litt.
« frotteuse »),enregardd’unmoyenτρβομαι*« sefrotter,secaresser ».Noterl’accep-
tion de τρῐβάςf.« pilon ».
13 Noterlascansion[
˘˘
˘˘
]del’adverbemŭlĭēbrĭtĕr« commeunefemellette »quon
relèvechezHorace,danslafameuseodedevictoireintituléeNunc est bibendum
(O.,1.37.22).
Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych
62 ROMAIN GARNIER 
poséparLeumann(1977 :54)pourlelatinvulgaire.Cesfaitsconduisentà
supposerlexistenced’undéverbatif*mulia,f.« actiondebaiser »(soitle
typefuria)sourcedesdérivéssecondaires*muliā-lis« llequiadesrelations
sexuelles,quinestplusvierge »ainsique*muliā-bris« (homme)bonàbaiser,
hommeefféminé »(<*muliā-bilis).Lesdeuxsufxescomplexes-ā-lis et -ā-bilis
nesontpointinterchangeables :enlatin,X-ā-lissignie« caractériséparX»,
ainsi furiālis« enrapportaveclafuria »,oubiensousuneformeélargie,genitālis
« relatifàlagénération,quiengendre,fécond »,tandisqueX-ā-bilisimpliquela
possibilitépassive desubirX :« susceptibledesubirX »,soitletypelaud-ā-bilis
« quimérited’êtreloué ».Letermedebase*mulia« actionde*mulere »estun
postverbal,dutypedeforiaf.« diarrhée,foire »enregarddecon-foriō,-īre
« avoirlafoire » 14.
2. État de la question : un terme obscur
Siletermeprimitivementvulgairemulier« lledévergondée,lledevenue
femme »peutsexpliqueràlintérieur-mêmedulatin,ilnenvapasdemême
poursonantonymeuirgō« vierge,llevierge »,quiest,poursapart,totalement
immotivé.Ilestsansdoutevaindevouloirrapprocheruirgō de uirgaf.« baguette,
rameau,verge »,enposantundérivéàsufxecaractérisant*-ón- (WHII :799) 15.
Ilnyaucunetracedemploismétaphoriquesdelat.uirgaausensde*« jeune
pousse,jeuneenfant »quipuissentrappelerlemploimétaphoriquedutermehom.
ἔρνοςn.« jeunepousse,rejeton » 
16
.Desurcroît,lesémantismefondamentaldu
lat.uirgōreposesurlanotiondechastetéetdevirginitésexuelle.Demême,ilest
difciledeposerundérivésecondaire*uirigō« verdeur,jeunelleeneur »
forgésurleverbeuireō« êtrevert ».Enplusdudossiersémantique,lattesta-
tion de uirgōdanslinscriptiondeDuenosrendplusquimprobablelapossibilité
d’unesyncope.Ilnestpasnonplusvraisemblabledeposerundérivésecondaire
dulat.uirm.« hommemâle »,carlaplaceestdéjàprise parletermeplautinien
uirāf.« gaillarde,femmerobustehommasse »17quireposerait,selonPinault
14
 Ceverbedoits’expliquerparunemploiobscènedunomdelaporte(lat.foris)ausens
d’anus,àlinstardugr.θύραf.« porte »quisigniecommument« anus »(Garnier,
2010b :193,n.37).Leverbe*foriōdevaitsignier« alleràlaselle,déféquer »etcon-
for« (se)conchier ».
15 Untelrapportdérivationnels’observeentreturbaf.« trouble »etturb-ō,-ĭnĭsm.
« tourbillon ». 
16
 Ainsienξ175,τὸν πεὶ θρέψαν θεοὶ ρνεϊ ἶσον#« unefoisquelesdieuxleurentélevé
commeunrejeton »(ils’agitdeTélémaque).
17 Surceterme,consulterPinault(2001 :87et90–98).
Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych
 SUR L’ÉTYMOLOGIE DU LATIN virgō « VIERGE » 63
(2001 :96),surunterme*uir-āx« forcevirile » 18selonlerapportdérivationnel
quonobserveentreletypeuorāgōf.« gouffre,abîme »(<*gorh3-eh2-k-h3n)
etletypeuorāx« vorace »(<*gorh3-éh2-k-) 19.
3. Nouvelle proposition étymologique
3.1. Analysemorphologique
Ilfautadmettrecomposéprivatifi.-e.*h1í-h1hn« non-montée »quiserait
unadjectifépicènedutypedegr.νήφων« sobre » 20(<i.-e.*-h1ghn« quina
pasbu »).Dansladérivationnominale,lemploid’i.-e.*h
1
í-commepréxeprivatif
estbienattestéensanskritclassique :cestletypeskr.cl.vi-druma-« dépour-
vud’arbres ».Pourletraitementphonétique,onpeutposeri.-e.*h1í-h1hn >
*h1í-(h1)hn>*h1í.rhn« vierge »,lequelaboutissaitàunétymonit.com.
*irχ-ōn« vierge »>pré-lat.*irγn>lat.uirgō.Aprèssonante,ilappertquela
lenis redevient fortis.Enlétat,ledossierphonétiqueimpliqueuneresyllabationde
dateindo-européennedetypei.-e.*h2eh1-t-ó->*h2e(h1)-t-ó->*h2e.nt-ó-m.
« vent »(got.winds,lat.uentus),quiestenproprelerivédappartenanceàvddhi
duparticipeathématique*h2uh1-ónt-,*-t-és« rapide ».
Laracinesous-jacenteseraiti.-e.*h
1
er
h
-« monter,saillir »(LIV
2
 :238),qui
nefournitdesformesverbales quenanatolien :cestlehitt.arkatta[med.tant.]
(<*h1h-)« ilmonte »,renouveléenhitt.réc.arka(hapaxtardifarki),enregard
duparticipeprésentintransitifarkant-« montée »(<*h1h-ónt-).Cetteracine
archaïquefournitlassiseverbaledunomindo-européendestesticules :gr.ὄρχις
(<*h
1
ór
h
-i-),apparentéàlarm.arm.orji-k
c
[pl.tant.](<*h
1
or
h
-i-ó-),ainsi
quauv.-irl.uirggef.« larégiondestesticules »quireèteunanciencollectif
i.-e.*h1orh-i-éh2selonWatkins(1975 :12).Lav.ǝrǝzi[duel]reèteunétymon
i.-e.*h
1

h
-í-h
1
« lesdeuxtesticules »
21
.Cetteracinefournitenoutreladésignation
18
 Celadit,lesrivéssecondairesen-āxnefournissentjamaisquedesadjectifs :ilestsans
douteplusnatureldeposercommetermedebaseunadjectifdépréciatif*uir-āx« viril,
costaud »dedatelatine(soitletypeaud-āx« audacieux »etgr.πλούτ-ᾱξ« richard »),
qued’admettreunétymoni.-e.*ir-éh2« actionsviriles »dotéd’unélargissement
*-k-pourformerlabstrait*iréh2-k-« forcevirile »(pacePinault,2001 :96).
19 Lasonorisationdeladorsale*ksexpliqueparl’initiale*h3dusufxedeHoffmann
(Pinault,2001 :97).
20
 Ancienthèmeen*-on-àenjugerparledatifplurielνήφοσιattestéchezThéognis
(v.481et627).
21
 Enpropre,ilfautposerunancienneutreacrostatiquedio-patient*h
1
ór
h
-i,*h
1
ér
h
-i-s
« éjaculat,sperme »àl’originedumasculinatifsecondaire*h1órh-i-s« organequi
produitlesperme ».Lemeprocessuss’observepeut-êtrepourlenomdelovin :
i.-e.*h
2
ó-i-s« pourvudelaine,ovin »,quireèteunprototypemédio-patient*h
2
ó-i,
Publikacja objęta jest prawem autorskim. Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie i rozpowszechnianie zabronione.
Publikacja przeznaczona jedynie dla klientów indywidualnych. Zakaz rozpowszechniania i udostępniania serwisach bibliotecznych
1 / 12 100%
La catégorie de ce document est-elle correcte?
Merci pour votre participation!

Faire une suggestion

Avez-vous trouvé des erreurs dans l'interface ou les textes ? Ou savez-vous comment améliorer l'interface utilisateur de StudyLib ? N'hésitez pas à envoyer vos suggestions. C'est très important pour nous!