
3
contratsrémunérateurs,vialafondationdespinoffsetc.…)ouceluidudirigisme(làencore
avecuneambigüitéentredesmodèleshiérarchiquesautoritairesserapprochantd’une
visionsurannéedel’entrepriseouviadesincitationsdiverses–avecdesévaluations
concomitantes).Onassistesouventàunmélangedesdeuxmodèles(unedes
caractéristiquesdunouveaumanagementpublicquiutiliseuneformederéplicationdes
incitationsdemarché,delaconcurrence,maisenvuedel’atteintedesobjectifsprédéfinis
parlecentre)etonparleraplussouventdequasi‐marchés(miseenconcurrencedecentres
derecherche,d’universités,depersonnelspourladistributiondefondsselonl’atteinte
d’objectifsfixésparlesautoritésétatiquesouuniversitaires)carlemondeacadémiquene
produitpasnécessairementdesbiensmarchandspossédantsdesprixdemarché(De
Meulemeester,2003).Onessaieradevoircommentcesmodèlespeuventrecelerunesérie
d’effetspervers(notammententermesd’innovationmaisaussidesimplemotivation).On
pourraitfaireiciunparallèleaveclesdébatssurlesdéfunteséconomiesplanifiées(quielles
aussiontoscilléentredesformesdeplanificationtrèsautoritairepourévoluerversdes
«quasimarchéscontrôlésparenhaut»‐cequ’onapuappelersocialismedemarché,avant
desetransformerenpureéconomiedemarché).
LANAISSANCEDESUNIVERSITESAUMOYENAGE:L’UNIVERSITECOMMECORPORATION
Lespremièresuniversités1apparaissentauMoyenAgeàpartirdu11ièmesiècle:d’abord
Bolognevers1088,ensuiteParis2vers1150,Oxfordvers1167,Toulouse1229(etpournos
régionsdesPays‐Bas:Louvainen1425).Lelienavecl’Eglise(quidominetoutlechamp
culturelàcetteépoque)estclair.C’estdanslesécolesdesmonastèresetcathédrales
qu’apparaissentau12ièmesiècledesconfrériesdeprofesseursetd’élèves:Universitas
MagistrorumetScolarium(Verger,1973;1999).EllessontorganiséesenNations(les
étudiantsvoyagentdéjà…)ethiérarchiséesselonlesgradesacadémiques(baccalauréat,
licence,maîtriseetplustarddoctorat).Cesconfrériess’autogèrent;ellesontleur
administrationetjusticepropres(onverraquecetteautonomieadûêtreconquisedehaute
lutte,sansparlerdel’autonomiefinancièrequineserajamaiscomplètementassurée).
L’enseignementàl’époqueconsisteessentiellementdanslalectureetexplicationdetextes
latinsetdedisputationes(controversesurunthème).D’entréedejeu,ilestbonderappeler
(àl’èredesdéclarationsdelaSorbonne,1998etdeBologne,1999)qu’ilyadeuxmodèles
distinctsdecorporations:celuideParis(corporationdeprofesseursoùlesétudiantssont
sousleurcontrôle,cesderniersappartenantauclergé)etceluideBologne(écolededroit
laïque,avecdesprofesseurslaïcssouslecontrôle,etembauchéspar,lesétudiants).Le
premiermodèleatriomphédusecond,maisnotreépoquecontemporaine(avidede
remettreleclient‐étudiantaucentre)aremislesecondaugoûtdujour.
1Pourl’histoiredesuniversitésauMoyenAge,voirJacquesVerger(1973;1999)etpouruneperspective
d’histoirelongueAlainRenaut(1995).
2Ilyaunmouvementdeformationdesuniversitéscommecorporationsquis’étenddanslecourantdu12ième
siècle.Parexemple,pourlaSorbonne,leshistoriensparlentd’unmouvementquis’étendde1180à1210–et
certainsinsistentsurtoutsurlapériode1200‐1210pourlaformationdelacorporationuniversitaire.