Le HARCELEMENT MORAL

1
L Le e H HA AR RC CE EL LE EM ME EN NT T M MO OR RA AL L A AU U T TR RA AV VA AI IL L
P
PL LA AN N D DE ES S D DI IA AP PO OS SI IT TI IV VE ES S P PR RE ES SE EN NT TE EE ES S L LO OR RS S D DE E L LA A F FO OR RM MA AT TI IO ON N
D
DU U 2 21 1 S SE EP PT TE EM MB BR RE E 2 20 00 06 6
Conception et formation Myriam Galtié-Rozès
[e-mail] 06 87 44 29 64
32 rue de la rouvière 64160 MORLAAS 05 59 84 41 56
J Ju ur ri is st te e d de e S Se er rv vi ic ce e d d’ ’A Ai id de e a au ux x V Vi ic ct ti im me es s
C Ch ha ar rg gé ée e d d’ ’e en ns se ei ig gn ne em me en nt t e en n d dr ro oi it t d du u t tr ra av va ai il l à à l l’ ’u un ni iv ve er rs si it té é d de e P Pa au u
J Ju ur ri is st te e e en n d dr ro oi it t s so oc ci ia al l e et t r re el la at ti io on ns s s so oc ci ia al le es s
j ju ur ri is st te e q qu ua al li if fi ié ée e a au up pr rè ès s d de e l l’ ’A A. .R R. .A A. .C C. .T T ( (A Ag ge en nc ce e R Ré ég gi io on na al le e d d' 'A Am mé én na ag ge em me en nt t d de es s
C
Co on nd di it ti io on ns s d de e T Tr ra av va ai il l) ) r ré ég gi io on n . .A Aq qu ui it ta ai in ne e
M
Ma aî ît tr ri is se e d de e D Dr ro oi it t P Pu ub bl li ic c
D
DE EA A d de e d dr ro oi it t d du u t tr ra av va ai il l e et t s sc ci ie en nc ce es s s so oc ci ia al le es s d du u t tr ra av va ai il l
D
D. .U U d de e S So oc ci io ol lo og gi ie e J Ju ur ri id di iq qu ue e e et t p ps sy yc ch ho ol lo og gi ie e d du u t tr ra av va ai il l e et t d di ip pl lô ôm mé ée e d de e l l ' 'i in ns st ti it tu ut t d d' 'é ét tu ud de es s
d
de e d dr ro oi it t i in nt te er rn na at ti io on na al l u un ni iv ve er rs si it té é d de e s sc ci ie en nc ce es s s so oc ci ia al le es s d de e T TO OU UL LO OU US SE E
D
DE EF FI IN NI IR R
 Harcèlement moral et violence, stress, conflit, épuisement professionnel .
 Définition juridique.
 Formes de harcèlement.
 Faits constitutifs du harcèlement moral .
 Techniques de harcèlement.
 Répercussions du harcèlement sur la santé mentale et physique .
V
VI IO OL LE EN NC CE E S ST TR RE ES SS S C CO ON NF FL LI IT T E EP PU UI IS SE EM ME EN NT T P PR RO OF FE ES SS SI IO ON NN NE EL L ( (B BU UR RN N O OU UT T) )
C Ce es s c ca au us se es s p pe eu uv ve en nt t i in ns st ta au ur re er r u un n c cl li im ma at t d de e p pr re es ss si io on ns s q qu ui i n ne e d do oi it t p pa as s ê êt tr re e c co on nf fo on nd du u
a
av ve ec c l le e p pr ro oc ce es ss su us s d de e h ha ar rc cè èl le em me en nt t
V VI IO OL LE EN NC CE E : : f fa ai it t d de e c co on nt tr ra ai in nd dr re e q qu ue el lq qu u’ ’u un n p pa ar r l la a f fo or rc ce e o ou u l l’ ’i in nt ti im mi id da at ti io on n. .
V VI IO OL LE EN NC CE E M MO OR RA AL LE E : : t to ou ut te e a ac ct ti io on n q qu ui i p po or rt te e a at tt te ei in nt te e p pa ar r s sa a g gr ra av vi it té é o ou u s sa a r ré ép pé ét ti it ti io on n à à
l
l’ ’i in nt té ég gr ra al li it té é m mo or ra al le e o ou u p ps sy yc ch ho ol lo og gi iq qu ue e d de e l la a p pe er rs so on nn ne e o ou u d du u c co ol ll le ec ct ti if f d du u t tr ra av va ai il l. .
V
VI IO OL LE EN NC CE E S ST TR RE ES SS S C CO ON NF FL LI IT T E EP PU UI IS SE EM ME EN NT T P PR RO OF FE ES SS SI IO ON NN NE EL L ( (B BU UR RN N O OU UT T) ) ( (2 2) )
C CO ON NF FL LI IT T : : v vi io ol le en nt te e o op pp po os si it ti io on n m ma at té ér ri ie el ll le e o ou u m mo or ra al le e s su ur r d de es s s se en nt ti im me en nt ts s o ou u d de es s

2
o
op pi in ni io on ns s e en nt tr re e d de es s p pe er rs so on nn ne es s e et t d de es s g gr ro ou up pe es s. .
S ST TR RE ES SS S : :p pr re es ss si io on n a ag gi is ss sa an nt t s su ur r u un n p pe er rs so on nn ne e , , c ca au us se es s l li ié ée es s a au ux x c co on nd di it ti io on ns s d de e t tr ra av va ai il l
(
(s su ur rc ch ha ar rg ge e, , h ho or ra ai ir re es s. .. .) )a au ux x f fa ac ct te eu ur rs s r re el la at ti io on nn ne el ls s ( ( d di iv ve er rg ge en nc ce e m ma an nq qu ue e d de e s so ou ut ti ie en n. .. .) ) à à
l
l’ ’é év vo ol lu ut ti io on n d de e l la a c ca ar rr ri iè èr re e, , à à l l’ ’a ar rt ti ic cu ul la at ti io on n v vi ie e p pr ri iv vé ée e e et t t tr ra av va ai il l. .
E EP PU UI IS SE EM ME EN NT T P PR RO OF FE ES SS SI IO ON NN NE EL L: : u us su ur re e p pr ro of fe es ss si io on nn ne el ll le e, , p pr ro oc ce es ss su us s d d’ ’a af ff fa ai ib bl li is ss se em me en nt t
e
et t d de e d dé és si il ll lu us si io on nn ne em me en nt t. .
L LA A L LO OI I D DU U 1 17 7 J JA AN NV VI IE ER R 2 20 00 02 2 S SU UR R L LE E H HA AR RC CE EL LE EM ME EN NT T M MO OR RA AL L
A
Ar rt t 2 22 22 2- -3 33 3- -2 2 d du u c co od de e p pé én na al l : :
« « L Le e f fa ai it t d de e
harceler
a
au ut tr ru ui i
p pa ar r d de es s a ag gi is ss se em me en nt ts s r ré ép pé ét té és s
a ay ya an nt t p po ou ur r o ob bj je et t o ou u e ef ff fe et t
u un ne e d dé ég gr ra ad da at ti io on n d de es s c co on nd di it ti io on ns s d de e t tr ra av va ai il l … …
A
Ar rt t 2 22 22 2- -3 33 3- -2 2 c co od de e p pé én na al l
s
su us sc ce ep pt ti ib bl le e d de e p po or rt te er r a at tt te ei in nt te e à à s se es s d dr ro oi it ts s e et t à à s sa a d di ig gn ni it té é … …
d
d ’ ’a al lt té ér re er r s sa a s sa an nt té é p ph hy ys si iq qu ue e o ou u m me en nt ta al le e
o
ou u d de e c co om mp pr ro om me et tt tr re e s so on n a av ve en ni ir r p pr ro of fe es ss si io on nn ne el l
E
Es st t p pu un ni i d d’ ’u un n a an n d d’ ’e em mp pr ri is so on nn ne em me en nt t e et t d de e 1 15 5 0 00 00 0 € € d d’ ’a am me en nd de e. .
L
Le e H Ha ar rc cè èl le em me en nt t d da an ns s l le e S St ta at tu ut t G Gé én né ér ra al l d de es s f fo on nc ct ti io on nn na ai ir re es s. .( (1 1 ) )
A Ar rt t. . 6 6- - d du u s st ta at tu ut t - - t te er r : : l le e h ha ar rc cè èl le em me en nt t s se ex xu ue el l
«
« A Au uc cu un n f fo on nc ct ti io on nn na ai ir re e n ne e p pe eu ut t ê êt tr re e s sa an nc ct ti io on nn né é o ou u f fa ai ir re e l l’ ’o ob bj je et t d de e m me es su ur re e d di is sc cr ri im mi in na at to oi ir re e
p
po ou ur r a av vo oi ir r s su ub bi i o ou u r re ef fu us sé é d de e s su ub bi ir r l le es s a ag gi is ss se em me en nt ts s d de e h ha ar rc cè èl le em me en nt t d de e t to ou ut te e p pe er rs so on nn ne e
d
do on nt t l le e b bu ut t e es st t d d’ ’o ob bt te en ni ir r d de es s f fa av ve eu ur rs s d de e n na at tu ur re e s se ex xu ue el ll le e » »
… …l lo oi i d du u 2 2 n no ov ve em mb br re e 1 19 99 92 2 e et t d du u 1 17 7 j ja an nv vi ie er r 2 20 00 02 2 é él la ar rg gi is ss sa an nt t a au u h ha ar rc cè èl le em me en nt t p pa ar r
c
co ol ll lè èg gu ue es s. .
L
Le e H Ha ar rc cè èl le em me en nt t d da an ns s l le e S St ta at tu ut t G Gé én né ér ra al l d de es s f fo on nc ct ti io on nn na ai ir re es s. . ( (2 2) )
T
Ti it tr re e 1 1° ° d du u s st ta at tu ut t g gé én né ér ra al l d de es s f fo on nc ct ti io on nn na ai ir re es s A Ar rt t. . 6 6- -q qu ui in nq qu ui ie es s : :

3
« « A Au uc cu un n f fo on nc ct ti io on nn na ai ir re e n ne e d do oi it t s su ub bi ir r l le es s a ag gi is ss se em me en nt t r ré ép pé ét té és s d de e h ha ar rc cè èl le em me en nt t m mo or ra al l
q qu ui i o on nt t p po ou ur r o ob bj je et t o ou u p po ou ur r e ef ff fe et t u un ne e d dé ég gr ra ad da at ti io on n d de es s c co on nd di it ti io on ns s d de e t tr ra av va ai il l
s su us sc ce ep pt ti ib bl le e d de e p po or rt te er r a at tt te ei in nt te e à à s se es s d dr ro oi it ts s e et t à à s sa a d di ig gn ni it té é , ,
d d’ ’a al lt té ér re er r s sa a s sa an nt té é p ph hy ys si iq qu ue e o ou u m me en nt ta al le e o ou u d de e c co om mp pr ro om me et tt tr re e s so on n a av ve en ni ir r p pr ro of fe es ss si io on nn ne el l
L
Le e H Ha ar rc cè èl le em me en nt t d da an ns s l le e S St ta at tu ut t G Gé én né ér ra al l d de es s f fo on nc ct ti io on nn na ai ir re es s. .( (3 3) )
« « A Au uc cu un ne e m me es su ur re e c co on nc ce er rn na an nt t n no ot ta am mm me en nt t l le e r re ec cr ru ut te em me en nt t, , l la a t ti it tu ul la ar ri is sa at ti io on n, , l la a f fo or rm ma at ti io on n, ,
l
la a n no ot ta at ti io on n, , l la a d di is sc ci ip pl li in ne e, ,
l la a p pr ro om mo ot ti io on n, , l l’ ’a af ff fe ec ct ta at ti io on n e et t l la a m mu ut ta at ti io on n n ne e p pe eu ut t ê êt tr re e p pr ri is se e à à l l’ ’é ég ga ar rd d d d’ ’u un n f fo on nc ct ti io on nn na ai ir re e
e
en n p pr re en na an nt t e en n c co on ns si id dé ér ra at ti io on n: :
L Le e f fa ai it t q qu u’ ’i il l a ai it t s su ub bi i o ou u r re ef fu us sé é d de e s su ub bi ir r l le es s a ag gi is ss se em me en nt ts s d de e h ha ar rc cè èl le em me en nt t m mo or ra al l v vi is sé és s a au u
1
1° ° § §; ;
L
Le e H Ha ar rc cè èl le em me en nt t d da an ns s l le e S St ta at tu ut t G Gé én né ér ra al l d de es s f fo on nc ct ti io on nn na ai ir re es s. .( (4 4) )
L Le e f fa ai it t q qu u’ ’i il l a ai it t e ex xe er rc cé é u un n r re ec co ou ur rs s a au up pr rè ès s d d’ ’u un n s su up pé ér ri ie eu ur r h hi ié ér ra ar rc ch hi iq qu ue e o ou u e en ng ga ag gé é u un ne e
a
ac ct ti io on n e en n j ju us st ti ic ce e v vi is sa an nt t à à f fa ai ir re e c ce es ss se er r c ce es s a ag gi is ss se em me en nt ts s; ;
O Ou u b bi ie en n l le e f fa ai it t q qu u’ ’i il l a ai it t t té ém mo oi ig gn né é d de e t te el ls s a ag gi is ss se em me en nt ts s o ou u q qu u’ ’i il l l le es s a ai it t r re el la at té és s. .
E Es st t p pa as ss si ib bl le e d d’ ’u un ne e s sa an nc ct ti io on n d di is sc ci ip pl li in na ai ir re e t to ou ut t a ag ge en nt t a ay ya an nt t p pr ro oc cé éd dé é a au ux x a ag gi is ss se em me en nt ts s
d
dé éf fi in ni is s c ci i- -d de es ss su us s. .
L Le es s d di is sp po os si it ti io on ns s d du u p pr ré és se en nt t a ar rt ti ic cl le e s so on nt t a ap pp pl li ic ca ab bl le es s a au ux x a ag ge en nt ts s n no on n t ti it tu ul la ai ir re es s d de e d dr ro oi it t
p
pu ub bl li ic c » »
L
LE ES S E EF FF FE ET TS S D DE E L L’ ’I IN NT TE ER RD DI IC CT TI IO ON N D DU U H HA AR RC CE EL LE EM ME EN NT T
P Pr ro oh hi ib bi it ti io on n d de e t to ou ut te es s l le es s m me es su ur re es s d di is sc cr ri im mi in na at to oi ir re es s . .
L Le es s a ac ct te es s d de e g ge es st ti io on n e et t l le es s a ag gi is ss se em me en nt ts s s so on nt t s su us sc ce ep pt ti ib bl le es s d d ’ ’ê êt tr re e a an nn nu ul lé és s. .
P Pr ro ot te ec ct ti io on n e en n d di ir re ec ct ti io on n d de es s i in nt té ér re es ss sé és s o ou u d de es s t té ém mo oi in ns s o ou u d de e p pe er rs so on nn ne es s r re el la at ta an nt t d de es s
f
fa ai it ts s d de e h ha ar rc cè èl le em me en nt t. .
L
LA A P PR RO OT TE EC CT TI IO ON N
 L’art. 11 alinéa 3 du titre Ier du statut général des fonctionnaires
 « La collectivité publique est tenue de protéger les fonctionnaires
 contre les menaces, violences, voies de fait, injures, diffamations ou outrages dont
ils pourraient être victimes

4
 à l’occasion de leurs fonctions, et de réparer, le cas échéant, le préjudice qui en est
résulté. »
L
LA A D DE ES SI IG GN NA AT TI IO ON N D DU U H HA AR RC CE EL LE EM ME EN NT T
C
CO OM MP PO OR RT TE EM ME EN NT TS S : :
P Pr ro op po os s , , a ac ct te es s d de e g ge es st ti io on n , , m me en na ac ce es s , , c co on nt tr ra ai in nt te es s o ou u p pr re es ss si io on ns s p ps sy yc ch ho ol lo og gi iq qu ue es s , ,
m
mo oq qu ue er ri ie es s , , d dé ér ri is si io on n, , i in ns su ul lt te es s e et t d dé év va al lo or ri is sa at ti io on ns s, , m me es su ur re es s d d’ ’i is so ol le em me en nt t… …
C
CA AR RA AC CT TE ER RE E R RE EP PE ET TI IT TI IF F : :
A Ag gi is ss se em me en nt ts s r ré ép pé ét té és s, , i in nf fr ra ac ct ti io on n d d ’ ’h ha ab bi it tu ud de e. .
O
OB BJ JE ET T o ou u E EF FF FE ET T : :
v va al le eu ur r r re el la at ti iv ve e d de e l l ’ ’é él lé ém me en nt t i in nt te en nt ti io on nn ne el l. .
L
LA A D DE ES SI IG GN NA AT TI IO ON N D DU U H HA AR RC CE EL LE EM ME EN NT T
A Ag gi is ss se em me en nt ts s s su ur rv ve en nu us s S SU UR R L LE E L LI IE EU U D DE E T TR RA AV VA AI IL L d d’ ’u un ne e p pe er rs so on nn ne e E EX XT TE ER RI IE EU UR RE E. .
A Ag gi is ss se em me en nt ts s E EX XT TE ER RI IE EU UR RS S A AU U D DO OM MA AI IN NE E P PR RO OF FE ES SS SI IO ON NN NE EL L
n ne e s so on nt t p pa as s c co on ns st ti it tu ut ti if fs s d de e h ha ar rc cè èl le em me en nt t . .
L
LE ES S A AU UT TE EU UR RS S D D’ ’A AG GI IS SS SE EM ME EN NT TS S D DE E H HA AR RC CE EL LE EM ME EN NT T M MO OR RA AL L
C Co ol ll lè èg gu ue es s d de e r ra an ng g é éq qu ui iv va al le en nt t. .
C Co ol ll lè èg gu ue es s d de e f fi il li iè èr re es s d di is st ti in nc ct te es s. .
P Pe er rs so on nn ne es s e en n p po os si it ti io on n s su ub ba al lt te er rn ne e. .
S Su up pé ér ri ie eu ur r h hi ié ér ra ar rc ch hi iq qu ue e. .
I In nd di iv vi id du u. .
G Gr ro ou up pe e , , c co ol ll le ec ct ti if f, , é éq qu ui ip pe e. .
L
LE E H HA AR RC CE EL LE EM ME EN NT T P PA AR R C CO OL LL LE EG GU UE ES S
L La a d dé ég gr ra ad da at ti io on n d de es s r re el la at ti io on ns s i in nt te er rp pe er rs so on nn ne el ll le es s : :
M
Me es su ur re es s d d ’ ’i is so ol le em me en nt t
C
Co om mm mu un ni ic ca at ti io on ns s v ve er rb ba al le es s i in ne ex xi is st ta an nt te es s
R
Ré ét te en nt ti io on n d d’ ’i in nf fo or rm ma at ti io on n o ou u d dé és si in nf fo or rm ma at ti io on n
M
Mo oq qu ue er ri ie es s i in ns si in nu ua at ti io on ns s m ma al lv ve ei il ll la an nt te es s
C
Ci ir rc cu ul la at ti io on n d de e r ru um me eu ur rs s
L
LE ES S F FO OR RM ME ES S D DE E H HA AR RC CE EL LE EM ME EN NT T
L Le e H Ha ar rc cè èl le em me en nt t i in nd di iv vi id du ue el l : :i in nt te en nt ti io on nn ne el l, , v vi is se e à à h hu um mi il li ie er r, , d dé ét tr ru ui ir re e. .

5
L Le e H Ha ar rc cè èl le em me en nt t i in ns st ti it tu ut ti io on nn ne el l : :P Pr ra at ti iq qu ue es s d de e m ma an na ag ge em me en nt t t to ou uc ch ha an nt t l l’ ’e en ns se em mb bl le e d du u
p
pe er rs so on nn ne el l, , p po or rt ta an nt t a at tt te ei in nt te e à à l la a d di ig gn ni it té é d de es s p pe er rs so on nn ne es s e et t q qu ui i o on nt t p po ou ur r e ef ff fe et t d de e d dé ég gr ra ad de er r
l
le es s c co on nd di it ti io on ns s d de e t tr ra av va ai il l. .
o ou u p po ou ur r e ex xc cl lu ur re e l le es s p pe er rs so on nn ne el ls s d do on nt t l l’ ’â âg ge e, , l l’ ’é ét ta at t d de e s sa an nt té é, , l le e n ni iv ve ea au u d de e f fo or rm ma at ti io on n n ne e
c
co or rr re es sp po on nd de en nt t p pl lu us s a au ux x n né éc ce es ss si it té és s d de e s se er rv vi ic ce e . .
L Le e H Ha ar rc cè èl le em me en nt t t tr ra an ns sv ve er rs sa al l o ou u h ho or ri iz zo on nt ta al l : : e en nt tr re e p pe er rs so on nn ne el ls s s sa an ns s r ra ap pp po or rt t h hi ié ér ra ar rc ch hi iq qu ue e. .
L
LE ES S M MA AN NI IF FE ES ST TA AT TI IO ON NS S D DA AN NS S L L’ ’O OR RG GA AN NI IS SA AT TI IO ON N D DU U T TR RA AV VA AI IL L
O Or rd dr re es s c co on nt tr ra ad di ic ct to oi ir re es s. .
I In nj jo on nc ct ti io on ns s p pa ar ra ad do ox xa al le es s. .
M Mi is ss si io on ns s a au u d de es ss su us s d de es s m mo oy ye en ns s d d ’ ’a ag gi ir r. .
R Ré ép pa ar rt ti it ti io on n d de e l la a c ch ha ar rg ge e d de e t tr ra av va ai il l. .
T To ol lé ér ra an nc ce es s e et t c co om mp pl la ai is sa an nc ce es s d di is sc cr ri im mi in na an nt te es s. .
N No on n i in nv vi it ta at ti io on n a au ux x r ré éu un ni io on ns s i in nf fo or rm me el ll le es s. .
D Dé év va al lo or ri is sa at ti io on ns s , , i in ns su ul lt te es s… …
L
LE ES S E EF FF FE ET TS S S SU UR R L LA A S SA AN NT TE E
 Les cauchemars et les pensées obsessionnelles
 L’insomnie.
 La fatigue.
 Le repli social, affectif et sexuel
 L’ altération progressive de l’état général.
 Les atteintes cognitives perte de mémoire, troubles de concentration, de logique.
 Les atteintes psychiques : perte de l’estime de soi, dévalorisation, sentiment de
culpabilité, dépression.
L
L' ' A AP PP PL LI IC CA AT TI IO ON N D DE E L LA A L LO OI I P PA AR R L LE ES S J JU UG GE ES S
D De e l l’ ’o or rd dr re e j ju ud di ic ci ia ai ir re e
L La a n no on n r ré ét tr ro oa ac ct ti iv vi it té é d de e l la a l lo oi i
« « M Ma ai is s a at tt te en nd du u q qu ue e l le es s d di is sp po os si it ti io on ns s d de e l l' 'a ar rt ti ic cl le e L L. . 1 12 22 2- -4 49 9 d du u C Co od de e d du u t tr ra av va ai il l i is ss su ue es s d de e l la a
l
lo oi i n n° ° 2 20 00 02 2- -7 73 3 d du u 1 17 7 j ja an nv vi ie er r 2 20 00 02 2 f fr ra ap pp pa an nt t d de e n nu ul ll li it té é u un ne e r ru up pt tu ur re e q qu ui i r ré és su ul lt te er ra ai it t
d
d' 'a ag gi is ss se em me en nt ts s d de e h ha ar rc cè èl le em me en nt t m mo or ra al l n n' 'é ét ta an nt t p pa as s a ap pp pl li ic ca ab bl le es s a au u l li ic ce en nc ci ie em me en nt t
i
in nt te er rv ve en nu u a av va an nt t l l' 'e en nt tr ré ée e e en n v vi ig gu ue eu ur r d de e c ce et tt te e l lo oi i, , l le e m mo oy ye en n n ne e p pe eu ut t q qu u' 'ê êt tr re e é éc ca ar rt té é
…
…. .. . » »
 L'exercice du pouvoir souverain du juge dans l' appréciation des éléments de
faits et de preuve: