AlainRihsUniversitédeNeuchâteloctobre2008
Projetdethèseenlinguistique
SousladirectionduProf.LouisdeSaussure
Pragmatiquedesformesverbalesnonautonomes
Lechampd’investigationdenotretravaildethèseconcernelesformesverbalesnon
autonomes.Nouscomprenonssouscelabeltroisformesduverbe:l’infinitif,lesdifférents
typesdeparticipeetlesdifférentstempsdusubjonctif.Nousnousproposonsdetraiterdes
relationsaspectotemporellesetmodalesmisesenplaceparcesformesverbalessous
l’anglespécifiquementsémantiqueetpragmatique.
Uneétudeconjointedecestroisformesn’ajamaisétéproposée.Ellesprésententpourtant
plusieurspointscommuns,quilesdistinguentnettementauseindusystèmeverbalfrançais.
Nousmentionnonstroispointscommunspourcommencer:
(i)Aderaresexceptionsprès1,ellesnécessitentlaprésenced’unverbefléchi:
(1)Paulaime[verbefléchi]venir[infinitif]chezMarie.
(2)Sesentantseul[participeprésent],Paulrendvisite[verbefléchi]àMarie.
(3)Marieapprécie[verbefléchi]quePaulvienne[subjonctifprésent].
(ii)Elless’accommodentdelaprésenced’unverbefléchiàn’importequeltempsdupassé2:
(4)Paulaaimé/aima/aimaitvenirchezMarie.
(5)Sesentantseul,Paularendu/rendit/rendaitvisiteàMarie.
(6)Marieaapprécié/apprécia/appréciaitquePaulvienne.
(iii)Leurtemporalitésecalculeàpartirdecelleduverbefléchi:
(7)Paulaime/aimaitvenirchezMarie.
(8)Sesentantseul,Paulrend/arenduvisiteàMaire.
(9)Marieapprécie/appréciaitquePaulvienne.

1Parexemple,lorsquelesubjonctifavaleurd’ordre(Qu’ilvienne!)oudesouhait(Quetoutsepassebien!).On
pourraittoutefoissoutenirqu’ils’agitdepropositionselliptiques,quifontl’économieduverbeintroducteur,
auprofitd’uneffetdefocalisationsurl’événement([J’ordonne,jeveuxoujedemande]qu’ilvienne,[Je
souhaite]quetoutsepassebien).
2Nousnouscontentonsd’illustrernotreproposaveclestempsnoncomposésdel’indicatif.
En(7),venirestunévénementduprésentsileverbefléchiestauprésent,etunévénement
dupassésileverbefléchiestaupassé.Ilenvademêmepoursesentantseulen(8)et
vienneen(9),quicalquentleurtemporalitésurcelleduverbefléchi.
Réunirl’infinitif,lesparticipes(parmilesquelsoncompteaussilegérondif)etlesubjonctif
sousl’étiquette«formesverbalesnonautonomes»estdoncjustifié,danslamesureleur
présencedanslaphraseimpliquecelled’unautreverbe.3Ainsi,leverbefléchioccupe
toujourslafonctiondeprédicatprincipaldelaphrase;leverbenonautonomeapparaît
quantàluisoitdansunepropositionsubordonnée(c’estlecasdusubjonctifetdugérondif),
soitdansunepropositioncoordonnée(c’estlecasdesparticipesprésentetpassé),soitdans
uneprédicationliéeàlapropositionprincipale(c’estlecasdel’infinitif).
Auvudesexemples(1)à(9),onseraittentéd’affirmerquecestroisformesverbalessont
indéterminéestemporellement,puisqu’ellesépousentlesmarquestemporellesduverbe
fléchiauquelellessontassociées.Ainsi,ellesn’auraientpaspourfonctiondelocaliserun
événementdansletemps,oudedéterminerl’organisationtemporelledesévénements,
maisd’établirunerelationconceptuellecomplexeavecleverbeprincipal.Notreobjectif
sera,dansunpremiertemps,decaractériserlanaturedulienmisenplaceparlesdeux
verbesenjeu.Celanouspermettravraisemblablementdedégagerlavaleursémantiquede
laformenonautonomepourleverbeprincipal,etdedécrirelamanièredontlesdifférents
systèmesquifontintervenirdesformesnonautonomesreprésententlesrelationsentre
événements.
Toutefois,onpeutraisonnablementfairel’hypothèsequeledegrédedépendance
syntaxiqueentreleverbeprincipaletlaformeverbalenonautonomeadesrépercussions
surlanaturedelarelationsémantique.L’infinitifestsélectionnéparleverbefléchi;il
fonctionnecommeunargumentduverbe.Al’opposé,leparticipeavaleurd’ajoutdansla
phrase;ilestlenoyaud’uneprédicationcoordonnéeàlaprincipale.Cesdifférencesdansle
comportementsyntaxiquedesformesnonautonomesnouspoussentdoncàlestraiter
séparément.Néanmoins,nosdescriptionsdel’infinitif,desparticipesetdusubjonctifvisent
desbutscommuns:

3Nouspréféronslanotiondeformeverbalenonautonomeàlanotiondeformeverbalenonfinie.Eneffet,le
subjonctif,àladifférencedel’infinitifetduparticipeprésent,nepeutpasêtreconsidérécommeuneforme
nonfinie:ilestunmodeflexionnel,plein,quisignifiemorphologiquementsonrattachementàunepersonne.
Leparticipepasséindiqueluiaussisonrattachementàunsupportnominalparunaccordmorphologiqueen
genreetnombre,contrairementauparticipeprésentetàl’infinitifqui,mêmes’ilssontrattachésàunsupport
nominal,conserventunemorphologieunique(nonfinie).
(i)dégagerleseffetsdesensproduitsparl’associationd’uneformefléchieetd’uneforme
nonautonome.
(ii)proposerunehypothèsecrédiblerelativeàl’absenceouàlaprésencedecontraintes
temporellesdanslasémantiquedesformesverbalesnonautonomes.
(iii)dégagerlescontraintesimposéesparleverbeprincipalsurlasélectiond’uneformenon
autonome.
Nosrecherchessesontpourl’instantconcentréessurleparticipeprésentetlegérondif.
Nousavonsproposéetévaluéunehypothèsesurlatemporalitédecesdeuxformesaux
emploisvoisins,notammentdanslecadredenotremémoiredeDEA.Notreproblématique
concernaitleurdistribution;nousavonscherchéàdétermineruncritèrequiexplique
pourquoicertainescommutationssontdélicates,commeen(10)et(10’),etdansquelscas
ellesproduisentunchangementdusensdelaphrase,commeen(11)et(11’):
(10)Ils’endormitparterre,s’éveillantavecdeterriblescourbaturesunefoislejourvenu.
(10)??Ils’endormitparterreens’éveillantavecdeterriblescourbaturesunefoislejourvenu.
(11)Paulhélauntaxi,décidantqu’ilétaittempsdepartir.
(11’)Paulhélauntaxiendécidantqu’ilétaittempsdepartir.
Nousavonsémisl’hypothèsequelegérondifexprimelasimultanéitédesévénementsetque
leparticipeprésentn’imposepasdecontraintetemporelle.Cettehypothèsepermet
d’expliquerpourquoi(10)estacceptablealorsque(10’)estétrange.Lesévénements
s’endormirets’éveillersesuiventnécessairement:legérondif,quisupposelasimultanéité,
estdoncinadéquat,alorsqueleparticipeprésent,quitolèretouttypedeconfiguration
temporelle(notammentlaconsécution),convienttoutàfait.Notrehypothèsepermet
égalementd’expliquerpourquoi(11)reçoitunelecturecausale,contrairementà(11’):
déciderdepartirnepeutêtrelacausedehéleruntaxiqu’àconditionquelesdeux
événementssesuiventtemporellement;or,seullesystèmeverbefléchiparticipeprésent
estàmêmed’exprimerlasuccessiondesévénements.
L’hypothèseselonlaquellelegérondifestunindicateurdesimultanéiténevatoutefoispas
sansposerquelquesproblèmes.Laquestiondelasimultanéitédugérondifestdébattuede
longuedate(cf.Gettrup1977,Halmøy1982)etrested’actualité(cf.LeGoffic1997,Kleiber
2007a&2007b).Lessémanticiensquidéfendentlathèsed’uneindéterminationtemporelle
dugérondifsuggèrent,parexemple,qu’ilestdifficiledevoirunerelationdesimultanéité
entrelesévénementsde(12)etde(13):
(12)Paulestallésecoucherenrentrantchezlui.
(13)Paulaévitélesembouteillagesenpartantdebonneheure.
Onpourraittoutefoissoutenirquelarelationentrelesévénementsde(12)et(13)relèvebel
etbiend’uneformedesimultanéité.Certes,sions’entientàuneanalysequifaitappelàla
dénotationstrictedesprédicats,lesévénementsrentrerchezsoietallersecoucheroules
événementspartirdebonneheureetéviterlesembouteillagesnesontpassimultanés.Or,
unetelleanalyseneditriendelavaleurdugérondifpourlapropositionprincipale;elle
traitelesdeuxévénementsenjeusurlemêmeplan.Uneanalysepragmatique,quitient
compted’unélargissementpossibledeladénotationdesprédicats(cf.Wilson2003),permet
aucontraired’expliquerlapertinencedugérondifdanscespropositions.Ellepermet
égalementdesauverlathèsedelasimultanéité.Enrésumé,(12)et(13)noussemblent
générerdesreprésentationsl’événementduverbefléchiestenvisagédanslestermesde
l’événementaugérondif:legérondifcréelesconditionspréparatoiresàlaréalisationde
l’événementprincipal;autrementdit,ilproduitunétatrésultantpertinentquisert
d’arrièreplanàl’événementprincipal.Cetteexplicationfaitinterveniruneconception
assoupliedesrapportsdesimultanéité.
Onvoitàtraverscetexemplequelatemporalitédesformesnonautonomesestun
problèmedélicatetqu’ilestdifficiledetrancherenfaveurouendéfaveurd’unecontrainte
temporellecontenuedanslasémantiquedecesformesverbales.Ladéfensedela
simultanéitédugérondifsuppose,parexemple,quel’onpuisseexpliquerunesériedecas
qui,àpremièrevue,nesemblentpassatisfairecettecontrainte.Elleconstituetoutefoisune
réponsecrédibleàlaquestiondeladistributiondugérondifetduparticipeprésent.Nos
recherchessurlesformesparticipialesaurontainsipourobjectifd’évaluerlapertinencede
l’hypothèsesuivante:
(H)Parmilesformesparticipialessimples,seullegérondifrenfermeunecontraintesur
l’organisationtemporelledesévénements.
Nousambitionnonségalementdeproposerdesréponsesauxproblèmessuivants:
(i)Ilestcommunémentadmisquelegérondifoccupeuneplacecirconstancielledansla
phrase(cf.,entreautres,Halmøy1982&2003,Franckel1989,Arnavielle1998).Autrement
dit,legérondifexprimelescirconstancesdanslesquellesl’événementdénotéparleverbe
fléchialieu.Lescirconstanceslesplussouventcitéessontlamanière,lemoyen,lacauseet
laconcomitance.Acontrario,lesraresétudessurleparticipeprésent(cf.Herslund2000ou
Kindt2003)neparviennentpasàdéfinirdemanièresatisfaisantelarelationqu’ilétablitavec
laprincipale.Nousnousdemanderonssil’étiquettecirconstancielleestappropriéedansle
casduparticipeprésent,ous’ilgénère,avecleverbefléchi,d’autrestypesdereprésentation
quelegérondif.
(ii)Unautreproblèmequ’ilnousfaudrarésoudreconcernelaplacedesformesparticipiales
del’accompli(ayant/étant+participepassé)danslesystèmeverbal.Anotreconnaissance,
ellesn’ontjamaisétéétudiéesenparallèleaveclesformessimples(participeprésentet
participepassé).Or,ilnoussemblequelacapacitéduparticipeprésentàdénoterun
événementantérieuràl’événementduverbefléchiposeproblèmeauxformesde
l’accompli,dontlaparticularitéexpressivenevadèslorsplusdesoi.(14)et(14’)ne
semblentparexemplepasprésenterdedifférencequantàl’organisationtemporelledes
événements.
(14)Saisissantsonchapeau,ils’élançahorsdechezlui.
(14’)Ayantsaisisonchapeau,ils’élançahorsdechezlui.
Néanmoins,lesreprésentationsqu’onattacheàcesdeuxphrasesnenoussemblentpas
identiques.Ils’agiradepréciserl’idéeintuitivequeleparticipeprésentde(14)nousdonneà
voirl’événementsaisirsonchapeauenvisionsécante,àlamanièred’unimparfait,alorsque
leparticipeprésentdel’accomplien(14’)insistesurlacréationd’unétatrésultant,àla
manièred’unpassécomposé.
Lesproblématiquessoulevéesparleparticipenesontpastrèséloignéesdecellesque
soulèvelesubjonctif.Onpeutvoirparexempleuneressemblanceentreleparticipeprésent
etlesubjonctifprésent,quimanifestenttouslesdeuxpeu(oupas)decontraintes
temporelles.Sileparticipeprésentestàmêmed’exprimerl’antériorité,etdoncde
concurrencerlaformeaccomplieduparticipe,lesubjonctifprésentestluicapablede
renvoyeràunévénementdupassé,etdeconcurrencerlesubjonctifimparfait:
(15)MarievoulaitquePaulvînt.
(15’)MarievoulaitquePaulvienne.
Lacommutationdesdeuxformesdusubjonctifnesemblepasintroduiredevariationde
sens(cf.Soutet2000),contrairementàlacommutationdesdeuxformesduparticipe.
1 / 12 100%