La bataille d`Alésia à Chaux-des-Crotenay?

publicité
Labatailled’Alésia
àChaux-des-Crotenay?
Lepointsurladécouverted’AndréBerthier
GroupeX-HistoireetArchéologie-11avril2016
JeanMICHEL
IngénieurcivildesPontsetChaussées
Secrétairegénérald’ArchéoJuraSites
Labatailled’Alésia
àChaux-des-Crotenay?
ü  Alésia,ouimaisoù?Unedéjà“vieille”affaire
ü  Laméthodeetlathèsed’AndréBerthier
ü  Leterrainparleviteetbien •  Despublica,onsdepuis50ans
ü  Lesraresfouillesetsondages
ü  Lemobilierarchéologique
ü  LesarchivesBerthier
•  associaEoncrééeen1980(A.L.E.S.I.A.)autourd’AndréBerthier
•  rebapEséeArchéoJuraSitesen2007,avecdesmissionsélargies
•  patrimoinearchéologique…Juradesplateaux,hautevalléedel’Ain
•  plusde500membresdetouteslesrégionsen2016
•  Maisond’ArchéoJuraSites:exposi,ons,rencontres
•  publica,ons:bulle,nannuel,ouvrages,Cahiers
•  visitesdeterrain:sitesdeChaux,Syam,Crans…
•  inves,ga,ons:ves,gesanthropiques(350iden,fiés)
•  conserva,ondumobilierarchéologiquemisaujour
•  conserva,onetvalorisa,ondesarchivesBerthier
1–Ladéjà“vieille”affaireAlésia
Contextehistorique:labatailled’Alésia
BellumGallicum–livre7–chapitres63à90
GuerredesGaules,année52av.J.-C.:soulèvementdesGaulois
aprèsGergovie,replideCésarversLangrespuisfuiteversGenève
VercingétorixrassemblelespeuplesgauloispourbloquerCésar
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
VercingétorixposiEonnesestroupessurlacitémandubienned’Alésia
embuscadedecavalerieenavantd’Alésia,maiséchecdesGaulois
Vercingétorixserepliesurl’oppidumd’Alésia
Césarfaitlesièged’Alésia,siteconsidérécommeimprenable
Vercingétorixrenvoiesacavalerieetfaitleverunearméeextérieure
unbonmoisdesiège…etplusieursaZaquesetcontre-aZaques
Vercingétorixestfinalementcontraintdeserendre
laGauledevientromaine…etl’Alésiamandubienneestrasée
Alise-Sainte-Reine,site“officiel”d’Alésia
NapoléonIIIdécrètequelesièged’Alésias’estdérouléeàAlise-Ste-Reine(Côted’Or)
etnonàAlaise(Doubs)
En1865,ilfaitériger
lastatuedeVercingétorix
surlemontAuxois
LacontroversesurlalocalisaNonalisienne
•  pourCésar,Florus,DionCassius,Plutarque…“AlésiaestenSéquanie”
•  onsecontentedel’argumenttoponymique(Alise,Alisiia,Alaise,Alésia…)
•  NapoléonIIIfaitlechoixd’Alise-Sainte-Reine(Bourgogne)
•  fouillesmeZantaujourunevillegallo-romaineetuntrésormonétaire
•  maisinvesEgaEonsmalconduitesetmalversaEonsdiverses
•  etabsencedevesEgesprotohistoriques(cf.DiodoredeSicileetAlésia)
•  contestaEonparlesdéfenseursdel’Alésia“séquane”etlesscienEfiques
•  Alaise(Doubs),alorsalternaEvepossible(Delacroix,Castan,Colomb…)
•  plusieursautresAlésiajurassiennes(Izernore,Salins,Ornans,Conliège…)
•  vivespolémiquespendantunsiècle:Quicherat,Colomb,Jeandot…
Desavocatsdel’Alésiaséquano-comtoise(Alaise)
JulesQuicherat
ErnestDesjardins
LalonguequêtedesAlésiaséquano-comtoises
langres
2–Laméthodeetlathèse
d’AndréBerthier
En1962AndréBerthier“reprendtoutàzéro”
ÀparErduDeBelloGallico,
uneenquêteenlaboratoire
àConstanEne
Alisenerépondpasdutout
au“cahierdescharges”
Établissementd’unelistede40concordancesàsaEsfaire,
géographiques,tacEquesetstratégiques
QuiestAndréBerthier(1907-2000)?
•  charEste,archiviste-paléographe
•  archéologueenposteenAlgérie
•  fouillesdeTiddis,delaNumidie…
•  directeurduMuséearchéologiquedeConstanEne
•  membrecorrespondantdel’InsEtut
•  sansemploiaumomentdelaGuerred’Algérie
•  …etjamaisvenuenFranche-Comté
DirecteurdelacirconscripNonarchéologiquedeConstanNne
1932–1973
MuséeGustaveMercier
DirecteurduchanNerdefouillesdeTiddis(1940–1973)
Publiéen2000
493pages
AndréBerthieretAlésia
Berthierestendésaccord
aveclalocalisaGon“officielle”d’Alésia
Alise-Ste-Reinenecorrespondpasdutout
autextedeCésar
• 
• 
• 
• 
• 
en1962,AndréBerthierreprendletextedeCésar(B.G.)
détermine40traitscaractérisEquesdel’Alésiadusièged’aprèsCésar
établitun“portrait-robot”dusiteconformeauxdonnéesdeCésar
appliqueleschémasurdescartesduSud-EstdelaFrance
etfinitparidenEfierlepossiblesitedeChaux-des-Crotenay(Jura)
Lesévènementsdel’année52av.J.-C.
César2
Vercingétorix
Gaulerebellée
Province
Leportrait-robot
d’oùleportrait-robot
unraisonnementdéducGf
l’oppidumd’Alésia…
• 
• 
• 
• 
unsiteélevé,entourédecollines
2flumenauxrivesabruptes
enavant,uneplainede3000pas
etunemontagneNord
LaretraitedeCésarversla“Province”
Lestroupesromaines
partent
duplateaudeLangres
etfontroute
versGenève
Larecherchedusitedanslesud-estdelaFrance
Plusde300sites
examinés
parAndréBerthier
surcarteau25/000
Etenfinlaconcordance…
Unseulsitecorrespond
exactementauxindices
menEonnés
parleBellumGallicum
LarévélaNon:Syam–Chaux-des-Crotenay
Toutcorrespond
•  unehauteurimprenable
•  2coursd’eau(flumen)
•  auxrivesescarpées
•  descollinesproches
•  uneplainede3000pas
•  unemontagneaunord
•  11000pasdepérimètre
Juin1963–Berthierdéposealorsunplicacheté
AcadémiedesInscrip,onsetBellesLeMres,Ins,tutdeFrance
3–Leterrainparleviteetbien
Duportrait-robotauxdécouvertesdeterrain
•  pendantl’été1963,BerthierfaittroisvisitesdusitedeSyam-Cornu
•  ildécouvrelaplace“imprenable”etunensembledemursetfossés
•  autorisaEonexcepEonnelledefouilledemandéepourl’été1964
…maislanouvellebatailled’Alésiacommence
•  opposiEonduDir.desAnEquitésHistoriquesdeBesançon(LucienLerat)
•  missionsdecontrôleabusives,tracasseriesadministraEves
•  refusparleCSRAdesautorisaEonsdefouillede1966à1970etaudelà
•  nécessitépourBerthierd’obtenirdesautorisaEonsdesMinistres
•  violentesréacEonsdesuniversitairesetdes“alisiens”
Été1963:lavérificaNonsurleterrain
laplainede3000pas
Syam
l’oppidumélevé,encastré(urbs)
Chaux-des-Crotenay
LesitedeChaux-des-Crotenay
L’oppidum–éperonbarré
Saine
Lemme
Les2flumen
auxrivesescarpées
L’Alesia
mandubiorum
avecsonurbs
etsonarx
Le“dipôle”CrotenayetChaux-des-Crotenay
àChaux-des-Crotenay…
lesièged’Alésia
àmoinsd’unejournéedemarche
àCrotenay…
l’embuscadepréliminaire
prèsd’unerivière
“alterodie”
Etsurleterrain,des“trouvailles”stupéfiantes
Unevilleavecsesmuraillesprotohistoriques
urbs
ipsumeratoppidumAlesiaincollesummo
LacitédesMandubiens?
SelonDiodoredeSicile(90-30av.J.-C.)
Alésia…métropolereligieusedelaCelGque
DesvesNgesmilitaires?
murmilitaireappareillé
plate-forme
etbasedetour
fossésdoubles
L’encerclementdel’oppidumdesMandubiens
Césarfaitconstruire
undoubledisposiEfforEfié
autourdel’oppidum
exploitantaumieux
lescollinesrapprochées
etlesdeuxflumen
auxrivesescarpées
etformantdouves
contrevallaGon:11000pas
circonvallaGon:14000pas
L’encerclementdel’oppidumdesMandubiens
Pourdespérimètres
delongueursdonnées
(B.G.,César)…
letriangle
estlepolygoneidéal
pourlesromains
pourréduire…
•  l’espaceàoccuper
•  ladistanceentreles2lignes
L’encerclementdel’oppidumdesMandubiens
Chaux
contrevalla,on11000pas
circonvalla,on14000pas
ville(urbs)
incollesummo
Alise
contrevalla,on
NapoléonIII
SelonJacquesBerger(Ing.Mines)…
Lesposi,ons
deslégionsromaines
Unensemblede23for,ns
men,onnésparCésar
Labataillefinalesejoueaucampnord
plainede3000pas
montagnenord
campnorddes2légats
pointfaible
àprotéger
praerupta
campdeCésar
pieddel’oppidummandubien
LesvesNgesdedéfenseducampnord
RelevéSpor,ello-Segonne
unedéfenseendoigtsdegant
LesvesNgesdedéfenseducampnord
23cônesdécouverts
en1971-72
dansuneprairieducampnord
possiblespiègesoulilia
avecpieuxacérés
4–DespublicaNonsdepuis50ans
Dunoyer–LeMonde(1967)
LadécouverteBerthier:onenparledepuis50ans
•  1967:arEcledeJean-MarieDunoyerdansleMonde
•  1973:ouvragedeRenéPoEer(“LeGéniemilitairedeVercingétorix”)
•  1982:arEcledeGuyFlorennedansLeMonde
•  1982-83:sériesd’arEclesdanslesDossiersdel’Histoire
•  1984:publicaEondesAnnalesd’ALÉSIA
•  1987:thèsedeJean-YvesGuillaumin(“Alésiaetlestextesanciens”)
•  1990:“Alésia”-ouvragederéférenceAndréBerthier-AndréWartelle
•  2001:sériesd’arEclesdeThierrySecrétandansLibéraEon
•  ouvragesd’A.Brenet,D.Porte,J.Berger,P.Aymard…
•  contribuEonsdeFranckFerrand,StéphaneBern,JeanMarkale…
maistoujourspasdereconnaissanceofficielle
pasd’autorisaGondefouilleoudesondage
etpasdeprotecGondesvesGgesdécouverts
Cinqnuméros
(38,40,43,44et46)
dejuillet82àdécembre83
315pagesautotal
consacrées
àladécouverteBerthier
etàl’affaireAlésia
Unesériede6arEcles(pleinepage)deThierrySecrétan
du13au19juillet2001
Berthierestdécédé
le12décembre2000
Sansoublier
endécembre1996
dans
LaJauneetlaRouge…
UnarEcle
deMichelWartelle
etAndréWartelle
…niunouvrage
essenNel
L’excepEonnelcorpus
de39bulleEnsronéotypés
raresetinédits(1982-88)
del’abbéGuyVilleZe
Toponymisteethistorien,
VilleZedémontrel’absurdité
delathèseAlésia=Alise
5–Lesraresfouillesetsondages
En1962,miseaupointd’un“portrait-robot”àparErduB.G.deCésar
etdécouvertethéorique,surcarte,dusitedeChaux-des-Crotenay
Enjuin1963,dépôtparBerthierd’unplicachetéàl’InsEtutdeFrance
ettroisséjoursdansleJuraenjuin,septembreetoctobre1963
En1964,premièreautorisaEondefouilleaccordéeparleministreMalraux
suivied’unesecondeautorisaEonen1965,avecsouEendeséluslocaux
ConflitouvertavecLucienLerat,Directeurdel’archéologiedeFranche-Comté
etrefusd’autorisaEondefouillepour1966parleCSRA(instancenaEonale)
Jusqu’en2000(décèsdeBerthier),35annéesd’opposiEonsystémaEque
àdenouvellesfouillessaufquelquesautorisaEonsdesondagesponctuels
LesautorisaNonsetlesrefus
5autorisaEonsdefouilleseulementaccordéesentre1964et1972
14autorisaEonsdesondagesponctuels,surquelquesdizainesdemètrescarrés
17annéesavecdesrefusabsolusdefouilleetsondages
LedifficilecontextedesinvesNgaNonsBerthier
DesintervenEonssurleterrainseulementpendantl’été
etuniquementpendantquelquessemaines(quelquesjoursmême)
Pasd’équipepermanente,pasd’infrastructure(laboouéquipeuniversitaire…)
etBerthieréloigné,enAlgérie,jusqu’aumilieudesannées70
Desfouillesetsondagessurquelquesdizainesdemètrescarrés
RienàvoiraveclesfouillesdeMichelReddéàAlisede1991à1997
Desproblèmesdefinancement:quelquessubvenEonsduConseilgénéralduJura
PasdefinancementnaEonalsaufautoutdébutetaccordéindirectement
Pasd’informaEque,pasdematérielsophisEqué
Pasd’installaEonadaptéepourconservertravaux,archives,mobilier
Sansoublier…desrelaEonstrèstendues,voiremêmeexécrables
avecl’autoritéarchéologiqueetdenombreux“coupsfourrés”
Berthieretses“fouilleurs”
ClichésIngridGrimm
Granged’AufferinetplainedeSyam
Lestoutespremièrestranchées(1964)
Fouillede1971auxEtangsdeCrans
réaliséeparl’archéologue
BernardEdeine
sousladirec,ond’AndréBerthier
découverted’unustrinum
sousunbombement
Ustrinum
terrainpublic
servantàbrûlerlescorps
danslaRomean,que
importantmobiliermisaujour:
céramique,métal,ossements
UstrinumauxEtangsdeCrans(1971)
CombedeCrans
Murs,plates-formes,redoutes
L’exigencemilitaire
Granged’Aufferin–TranchéeTissot
Septembre1971:des“cônes”sontmisaujour
parGabrielTissot,agriculteur
Fouilleautoriséeen1972
7cônesétudiésplus14reconnus
Granged’Aufferin
CônesTissot
Structuredescônes
Granged’Aufferin
Lespieux
Extrac,ond’unpieuenrésineux
parAlbertGirarddansl’undescônes
Lescônes:possibleslilia(pièges)romains?
EnclosdesAbalois
L’exigencecultuelle
110msur45m
structurecirculaireappareillée
monumentà2plates-formes
8à10monumentsenU
murd’enceintemassif
voie“sacrée”
Sondagesautorisésde1974
Abalois-10monumentsparallèles
ditsenUouàécoulement
Abalois
Monumentà2plates-formes
Abalois:structurecylindriqueappareillée
Nipuits,nifouràchaux
Bosse^eenfer
trouvéeaufond
Abalois:voieempierrée…“sacrée”
ornières
Reconnuesur450m,sondéeen1974,
présentedeschangementsdedirec,on
etseprolongeaunordversCornu
Détruiteenpar,een1998
Enceintecyclopéenne
MurduCenseur
Cinqsondages
autorisésetréalisés
en1976
Lacitémandubienne
PréRomand
Cornu(1977)
Gaulois,gallo-romainoumédiéval?
Templedeseaux
selonAndréBerthier
avecsource,
enclosettumuli
FouroufossedelaCoNère(1977)
Fosseàparementappareilléde3,5mdediamètre
Àproximité,disposiEfsàstructureélaborée
avecpierresàsilhoueZeszoomorphes
SondagesauChampdesMoles(1984-1985)
Desmursappareillésdontunpuissantmurduplex,desplates-formes
etprèsde200tumulisurunebandedeterrainsurélevéeentremarais
ChampdesMoles1984-1985
Tumuliadhonorem
ChampdesMoles1984-1985
MurSudduplex
Pierresàcupules
trouvéesdanslestumuli
EtangsdeCrans
Sondagesentre1978et1993
BasEoncarré,fanumgallo-romain
avecfermemédiévalesuperposée
EtangsdeCrans
Sondagesentre1978à1993
Céramiquesgallo-romaines
etnombreuxclousetagrafes
Sondagede1991auxEtangsdeCrans
réaliséparAndréBerthier
découverted’unputéalgallo-romainentuf
Putéal
margelleenmarbreoupierre
entourantunpuitssacré
ouunlieufrappédelafoudre
ClichésIngridGrimm
Desrésultatsintéressants,promeleurs
D’incontestablesdécouvertes
DesfossésetdesmurstrouvéslàoùlathèseBerthierlesavaitprédits
D’excepEonnelsvesEgesanthropiquesprotohistoriquesinsoupçonnés
L’occupaEongallo-romaineinaZenduedusitedesEtangsdeCrans
DumobilierarchéologiquerécoltéenassezgrandequanEté
Malgréd’évidenteslimitaNons
Unterritoiregigantesquefinalementàpeineexploréetétudié
Trèspeudejoursdefouilleetautotalàpeinequelquesdizainesdem2étudiés
DesentravespermanentesauxinvesEgaEonsd’AndréBerthier
AucunsouEen,aucunrelaidelapartdesinstancesuniversitairesetofficielles
Lanécessitédepoursuivreletravail
CapitaliseretfaireconnaîtrelesacquisdesfouillesetsondagesBerthier
Poursuivrelesreconnaissancesdeterrain(repérageetcaractérisaEondesvesEges)
EngagerdenouvellesinvesEgaEons(méthodesgéophysiquesnotamment)
FairepréserverlerichepatrimoinedécouvertàlasuitedestravauxBerthier
6–Lemobilierarchéologique
UnpatrimoineexcepNonnel
•  ArchéoJuraSitesestdépositairedufondsdemobilierarchéologique
misaujourparAndréBerthierlorsdesinvesEgaEonsdesannées70-90
•  UnfondstrèsrichemaisquiresteàétudierdemanièrescienEfique,
àfaireconnaîtreetàmeZreenvaleur(exposiEons,publicaEons…)
•  Acejour,pasd’inventaireexhausEf,aucunedocumentaEonformalisée
etunstockagedumobiliersansbeaucoupderaEonalité
ü  Nécessitédeprocéderàunrécolementrigoureuxdecefonds
ü  ChanGerlancéparArchéoJuraSitesàl’automne2014
ü  MenéenparallèleetencomplémentàceluisurlesArchives
delafouille…
Crans,1981
…aux
caisses
cartons
boîtes
sacs
fioles
etvrac
desclous
desagrafes
dumétal
destessons
duverre
despierres
etaussibeaucoupd’os…
LelisNngtapuscritdeClaireBerthier(2001-2003)
Rapportd’experNse(2011)
•  LeNézet
•  Desbat
•  Marquié
•  Guillaumet
BulleGnArchéoJuraSites2012
Lerapportd’experNse(2011)
Lacéramique
Importanceincontestable
dugallo-romain(70%)
Lerapportd’experNse(2011)
Lemétallique
Beaucoupd’énuméraGons
DataGonsdifficiles
Unebasededonnées
25champs
1000entrées
oulotsdemobilier
Sourcesdesdonnées
•  ArchéoJuraSites
•  ClaireBerthier1
•  ClaireBerthier2
•  Vauges(Univ.ParisXII)
•  Experts2011
•  AnnalesAlésia
•  BulleGnsAlésia
•  …
Lemétallique
CombedeCrans(1980)
Cléromaineenferetbronze
àpannetons,
experNséecommeenusage
du1ers.av.J.-C.au1ers.ap.J.-C.
© Jacques Renoux
CombedeCrans
Talonsdelance
etdouilleàtrou
CombedeCrans
Pointesdeflèches
Diversfersdelance
TrouvéprèsduRachet
etexperNsésromains
Deuxcouteauxenfer
trouvésàCrans
© Jacques Renoux
Hache-canne
experNséedelapériodeduHalstal
© Jacques Renoux Diversobjetsenmétal
d’époquesdifférentes
Chaux-des-Crotenay
© Jacques Renoux
Diversobjetsetornementsenmétal
N’existeplusaprès25av.J.-C.
CombedeCrans
Desmilliers
declous
etagrafes
Lacéramique
CombedeCrans
Fonddeplat(patère)
PossiblecontrefaçondeCampanienneB
© Jacques Renoux
CombedeCrans
Sigilléegallo-romaine
SigilléeDrag37
© Jacques Renoux CombedeCrans
Céramiquemétallescente
© Jacques Renoux
CombedeCrans
PansereconsNtuée
© Jacques Renoux Lebois
Syam–ChampTissot
Fouillede1972
Pieuenrésineux
dansundescônes
(lilia)
Côneavecpierresdecalage
Syam–Granged’Aufferin
Tambourdetreuil
Lapierre
Chaux-des-Crotenay
Pierreszoomorphes
dansdesniches
demonuments
Crans-structureaux3dalles(1983)
Œufsdepierre
Nichesdediversmonuments
Fossiled’escargotgéant
Chaux-des-Crotenay(1985)
Pierresàcupules-TumulusTE’
FanumdesEtangsdeCrans
Cylindreentuf
Possibleputeal
Cliché Ingrid Grimm
7–LesarchivesBerthier
Nécessitédecapitaliserlaconnaissance
•  12décembre2000:décèsd’AndréBerthier
•  2007,unprojetdecapitalisaEondesacquissedessineenfin
LafamilleBerthierconfieàArchéoJuraSitesledépôtetlapréservaNon
•  desmobiliersarchéologiquestrouvés
•  desarchivesd’AndréBerthier
2008-2009:étuded’unprojetdenumérisa,ondesarchives
etderéalisa,ond’unportailInternetpourlesdiffuser
2011:débutduchan,erdenumérisa,ondesarchivesen2011
2012:ouvertureduportailInternet
àl’occasiondu50èmeanniversairedeladécouverteBerthier
LesarchivesBerthier
Livres
Correspondances
Manuscrits
Presse
Cartes
Revues
Photos
Rapports
LesarchivesBerthier
Plusde10000documents,environ35000pages
…unetrentainedecartons
LesarchivesenlignesurunPortailInternet
Unedémarchesaluéecommeexemplaire
devalorisaGond’unpatrimoinearchivisGque
LesarchivesenlignesurunPortailInternet
avecdiversesmodalitésderecherchepar…
noms,dates,lieux,vesGges,campagnes,affaires…
DelarechercheàlavisualisaNondudocument
noEce:L-1965-01837
fichier:doc5_2_DD.pdf
Desavoureusesarchives…
1963
1971
1988
Desavoureusesarchives…
…avisnégaGfduCSRA...
aucunedécouverte
n’ayanten10ans
apportéedepreuve
d’unquelconque
Intérêtarchéologique...
Lesfiches“Campagnesannuelles”
Labase
“VesNges”
Labatailled’AlésiaàChaux-des-Crotenay?
LeBellumGallicumetlestextesanEques
sontindéniablementenfaveurdusitejurassien
Maisalorssicen’estpasAlésia,
qu’adoncdécouvertAndréBerthier
àChaux-des-Cotenay?
Selonl’archéologueJean-PaulGuillaumet(2001)
“Unsitefossileenrareétatdeconserva,on”
Jusqu’àquandlerestera-t-il
sil’ons’obsEneàniersonexistence
etàlelaissersedégrader?
MercidevotrealenNon
etàbientôtàChaux-des-Crotenay
ArchéoJuraSites…
hlp://archeojurasites.org
PortaildesArchivesBerthier hlp://berthier.archeojurasites.org
MursetpierresénigmaGques hlp://bit.ly/1t8YaNe
[email protected]
Téléchargement