Marc Israel
La philosophie juive
© Groupe Eyrolles, 2012
ISBN : 978-2-212-55327-7
231
© Groupe Eyrolles
Table des matières
Sommaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Partie 1 : Philosophie de la Torah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Abraham . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17
Israël . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
Israël : un Abraham collectif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Qu’est-ce que la Torah ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Torah écrite et Torah orale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Qui sont les ‘Hakhamim? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21
Par quels principes la Torah se démarque-t-elle de la philosophie
« classique » ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Une recherche du sens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Une attention et un attachement au signifi ant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
La circoncision, emblématique de cet attachement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Principes ou concepts faisant de la Torah une philosophie . . . . . . . . . . .29
Du Divin comme être de l’étant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31
Qu’implique le fait d’appeler le Divin : « Le Nom » ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Le vrai nom du « Nom » veut-il dire quelque chose ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Un autre nom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
De l’étant en général . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
La chair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Le Déluge comme haine de soi du vivant et Noé
comme sursaut d’amour de la vie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
De l’étant humain. Un désaccord sur l’universel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
232
La philosophie juive
© Groupe Eyrolles
Adam n’est pas un simple prénom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Qu’est-ce qui défi nit l’humain ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Première manière de parler de ce qu’il y a d’universaliste
dans le judaïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Deuxième manière de présenter l’universalisme de la Torah . . . . . . . . . . . . . .40
De deux sortes de prescriptions à un double vécu de toute prescription . . . . 41
Universel éthique et universel technique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
Dédoublement de l’universel éthique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Nous sommes tous des étrangers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Rapport de l’être à l’étant (humain) et de l’étant à l’être . . . . . . . . . . . . . . 44
L’image du Nid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
Alliance, monothéisme, anti-idolâtrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45
« Une idéologie de l’“anti-idéologie” » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Deux conceptions du langage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Le temps, lieu privilégié du lien entre l’homme et le Divin . . . . . . . . . . . . 48
Un temps linéaire et cyclique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
Le shabbat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48
Les trois fêtes où l’on se rendait à Jérusalem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Le rapport entre humains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
L’amour du prochain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
La conjugalité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Entre générations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Entre contemporains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Bilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55
Pour aller plus loin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Partie 2 : Un monde parallèle à celui de la philosophie grecque :
les ‘Hakhamim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Fin de la prophétie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Le nom « juif » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Le judaïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Judaïsme et hellénisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Pharisaïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Critique de cette défi nition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Un paradoxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Sans habit, pas de moine ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Table des matières
233
© Groupe Eyrolles
Méthode et principes des ‘Hakhamim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Priorité de l’Étude . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
La « plénétude » ou plénitude de et dans l’Étude . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Les règles herméneutiques* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Spatialisation du Texte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
Comment la Torah parle-t-elle ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Valeur du désaccord
(ma’hloqet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
L’« innovation »
(‘hidoush) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
Le messianique comme regard neuf sur l’à-venir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Un regard neuf sur autrui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Le principe de réalité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Bilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87
Pour aller plus loin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
Partie 3 : Rencontre des deux mondes : philosophie alexandrine.
Philon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97
Un tout autre monde : Alexandrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Hellénisme et judaïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
La Septante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
La chasse aux anthropomorphismes* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
Allégorisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
Philon d’Alexandrie (-13 - +54), dit Philon le Juif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Méthode et principes de Philon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Une exégèse surtout allégorique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Proximité avec le Midrash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Quelques grands personnages bibliques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Un problème de traduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Transcendance préservée . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Le Logos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Logos chrétien et Logos juif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
La Création . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Anthropologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114
Pour aller plus loin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Exercice de traduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
234
La philosophie juive
© Groupe Eyrolles
Partie 4 : Philosophie du Talmud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Rédaction de la Mishnah et de la Tossefta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
Rédaction de la Guemara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
Les deux Talmuds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Rachi et tossaphistes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Dans l’intervalle : continuité de la tradition talmudique . . . . . . . . . . . . . .125
Au Moyen Âge : partage en deux du monde juif
et de ses modes d’écriture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125
Le grand monde des livres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Méthode talmudique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Comment écrire en préservant la vie
de la pensée ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Que fait la Guemara ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
Anthropologie talmudique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Universalisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
Doctrine de l’homme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
Un individualisme ironique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
Morale talmudique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Une morale négative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Une morale pas moralisatrice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Une morale de l’ambiguïté . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Pour aller plus loin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Le Talmud en questions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Modes d’écriture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Partie 5 : La philosophie juive médiévale . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Un nouveau contexte : l’islam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153
Une nouvelle langue : l’arabe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Plusieurs menaces pour le judaïsme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Menace externe de type rationaliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
Menaces externes chrétienne et musulmane. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158
Menace interne : le caraïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159
Face à ces menaces, Saadia Gaon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
1 / 7 100%