Marc Israel La philosophie juive © Groupe Eyrolles, 2012 ISBN : 978-2-212-55327-7 Table des matières Sommaire . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Partie 1 : Philosophie de la Torah. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Abraham. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Israël . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Israël : un Abraham collectif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Qu’est-ce que la Torah ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Torah écrite et Torah orale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Qui sont les ‘Hakhamim? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Par quels principes la Torah se démarque-t-elle de la philosophie « classique » ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Une recherche du sens . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Une attention et un attachement au signifiant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 La circoncision, emblématique de cet attachement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Principes ou concepts faisant de la Torah une philosophie . . . . . . . . . . .29 Du Divin comme être de l’étant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Qu’implique le fait d’appeler le Divin : « Le Nom » ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Le vrai nom du « Nom » veut-il dire quelque chose ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Un autre nom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 © Groupe Eyrolles De l’étant en général . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 La chair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Le Déluge comme haine de soi du vivant et Noé comme sursaut d’amour de la vie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 De l’étant humain. Un désaccord sur l’universel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 231 Adam n’est pas un simple prénom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Qu’est-ce qui définit l’humain ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Première manière de parler de ce qu’il y a d’universaliste dans le judaïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Deuxième manière de présenter l’universalisme de la Torah . . . . . . . . . . . . . .40 De deux sortes de prescriptions à un double vécu de toute prescription . . . . 41 Universel éthique et universel technique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Dédoublement de l’universel éthique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Nous sommes tous des étrangers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Rapport de l’être à l’étant (humain) et de l’étant à l’être . . . . . . . . . . . . . . 44 L’image du Nid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Alliance, monothéisme, anti-idolâtrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 « Une idéologie de l’“anti-idéologie” » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 Deux conceptions du langage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 La philosophie juive Le temps, lieu privilégié du lien entre l’homme et le Divin . . . . . . . . . . . . 48 Un temps linéaire et cyclique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Le shabbat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Les trois fêtes où l’on se rendait à Jérusalem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Le rapport entre humains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 L’amour du prochain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 La conjugalité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Entre générations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Entre contemporains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Bilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Pour aller plus loin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 Partie 2 : Un monde parallèle à celui de la philosophie grecque : les ‘Hakhamim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Fin de la prophétie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Le nom « juif » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Le judaïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Judaïsme et hellénisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Critique de cette définition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Un paradoxe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Sans habit, pas de moine ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 232 © Groupe Eyrolles Pharisaïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Méthode et principes des ‘Hakhamim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Priorité de l’Étude . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 La « plénétude » ou plénitude de et dans l’Étude . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Les règles herméneutiques* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Spatialisation du Texte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Comment la Torah parle-t-elle ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Valeur du désaccord (ma’hloqet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 L’« innovation » (‘hidoush) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 Le messianique comme regard neuf sur l’à-venir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 Un regard neuf sur autrui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Le principe de réalité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 Bilan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Pour aller plus loin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 Ta b le d e s m a t iè res Partie 3 : Rencontre des deux mondes : philosophie alexandrine. Philon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97 Un tout autre monde : Alexandrie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Hellénisme et judaïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 La Septante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 La chasse aux anthropomorphismes* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Allégorisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Philon d’Alexandrie (-13 - +54), dit Philon le Juif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Méthode et principes de Philon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Une exégèse surtout allégorique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Proximité avec le Midrash . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Quelques grands personnages bibliques . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Un problème de traduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 Transcendance préservée . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Le Logos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Logos chrétien et Logos juif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 La Création . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 Anthropologie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 © Groupe Eyrolles Pour aller plus loin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Exercice de traduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 233 Partie 4 : Philosophie du Talmud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Rédaction de la Mishnah et de la Tossefta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 Rédaction de la Guemara. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 Les deux Talmuds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Rachi et tossaphistes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Dans l’intervalle : continuité de la tradition talmudique . . . . . . . . . . . . . .125 Au Moyen Âge : partage en deux du monde juif et de ses modes d’écriture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .125 Le grand monde des livres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Méthode talmudique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 La philosophie juive Comment écrire en préservant la vie de la pensée ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Que fait la Guemara ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 Anthropologie talmudique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Universalisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 Doctrine de l’homme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 Un individualisme ironique. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138 Morale talmudique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Une morale négative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Une morale pas moralisatrice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Une morale de l’ambiguïté . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 Pour aller plus loin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Le Talmud en questions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Modes d’écriture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Partie 5 : La philosophie juive médiévale . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 Un nouveau contexte : l’islam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 Une nouvelle langue : l’arabe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Menace externe de type rationaliste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157 Menaces externes chrétienne et musulmane. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 Menace interne : le caraïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 Face à ces menaces, Saadia Gaon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 234 © Groupe Eyrolles Plusieurs menaces pour le judaïsme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Avant Maïmonide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Un néoplatonisme juif . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163 Émanation ou création ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Le Principe n’est pas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Bahia Ibn Paquda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Devoir de science . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Devoir d’abandon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Juda Halévy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Un aristotélisme juif. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 Philosophie de Maïmonide (1135-1204) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 Ta b le d e s m a t iè res Une vie et une œuvre hors du commun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Le Guide des égarés (des perplexes) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 La parabole du palais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 Torah et philosophie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173 Un aristotélisme limité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174 Prophétie et ‘hokhmah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174 Servir le Nom pour Lui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .174 Une pensée théocentrée . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175 Une théologie négative . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176 Anti aristotélisme de la fin du Moyen Âge et du début de la Renaissance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Crescas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179 Crescas et le « libre arbitre » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 La Kabbale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Pour aller plus loin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Partie 6 : La philosophie juive moderne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Qui ? Quand ? Où ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 La Haskalah, philosophie juive des Lumières . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 Moses [Moïse] Mendelssohn (1729-1786) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Salomon Maimon (1753-1800) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193 Hermann Cohen (1842-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193 Rôle du particulier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 © Groupe Eyrolles Franz Rosenzweig (1886-1929) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Création, révélation, rédemption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Christianisme et judaïsme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Peuples mortels et peuple éternel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196 235 Philosophie de Levinas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Identification de l’ontologie au paganisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Les mots « être » et « ontologie » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 « Autrement qu’être ». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 L’expression « il y a » . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Une autre césure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 L’altérité de l’autre me sauve d’avoir à être . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Le langage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Le tiers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Pour aller plus loin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207 La philosophie juive Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Les juifs de l’Étude . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 Deux événements philosophiques analogues . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212 Philosophie ou antiphilosophie ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213 Somme toute : le judaïsme, une philosophie ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215 Politique ou antipolitique ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Bilan philosophique du judaïsme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 Annexes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 © Groupe Eyrolles Solutions des questionnaires . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221 Bibliographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 Index . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 236