Cancerenvironnement>Nutritionetactivitéphysique>Nutritionetactivitéphysique:Introduction
Nutritionetactivitéphysique:Introduction
Lesrépercussionsdesmodificationsdel’environnementetdeshabitudesalimentairessurl’hommeetplus
particulièrementsurl’augmentationconstatéedel’incidencedecertainscancerssontdevenuesune
préoccupationmajeuredesantépubliqueetunenjeuimportantpourlarecherchescientifique.
Letermede«nutrition»estconsidérédansuneacceptionquicomprendtantlesapportsnutritionnelset
doncl’alimentation,quelesdépensesénergétiquesvial’activitéphysique,dontl’augmentationestunobjectif
àpartentièreduProgrammeNationalNutritionSanté(PNNS).Commeledéfinitl’OrganisationMondialedela
Sante(OMS),lanutritioncorrespondà«l’apportalimentairequirépondauxbesoinsdel’organisme.Une
bonnenutrition,c’estàdireunrégimeadaptéetéquilibré,etlapratiquerégulièred’exercicephysique,sont
autantdegagesdebonnesanté».Lanutritionestunfacteurcomportementalsurlequelilestpossibled’agir
pourlapréventiondescancers.
Unealimentationinadéquateassociéeàuneactivitéphysiqueinsuffisanteestundéterminantmajeurdes
principalesmaladieschroniquestellesquelesmaladiescardiovasculaires,lediabètedetype2,l’obésité,
l’hypertensionartérielleetcertainstypesdecancer(OMS,2003).
Denombreuxfacteursgénétiques,hormonauxetenvironnementaux(tabac,rayonnementsolaire,
expositionsprofessionnelles…)peuventconcouriraudéveloppementd’uncancer.
25à30%descancersseraientimputablesauxcomportementsindividuelstelsqueletabagismeetla
consommationd’alcool(OMS).Environuntiersdescancerspourraientêtreévitésparlespopulationsen
modifiantl’alimentation,enaugmentantleniveaud’activitéphysiqueetenmaintenantunpoidsoptimal
(
WCRF
/
AICR
).Prévenirlecancerrelèveentreautresd’unéquilibreentrealimentationetmodedevie.
Lesdonnéesactuelles
Lesactionsdesantépublique
Lesdonnéesactuelles
Novembre2007estmarquéparlapublicationdeladeuxièmeéditiond’unrapportscientifiquederéférence,
fruitdel’analysedesétudesscientifiquesdisponiblessurlesliensentrecertaineshabitudesdevieetlerisque
dedifférentstypesdecancer:lerapportFood,Nutrition,PhysicalActivity,andthePreventionofCancer:a
GlobalPerspective,«Alimentation,Nutrition,ActivitéPhysiqueetPréventionduCancer:uneperspective
mondiale».
Cerapportd’expertsaimpliquéplusde200scientifiquesàtraverslemondeetaétésuperviséparunpanel
de21scientifiquesderenomméemondialedansledomainealimentationetcancer.Ilestpublié
conjointementparleFondsmondialderecherchecontrelecancer(FMRC)/WorldCancerResearchFund
(WCRF)etl'AmericanInstituteforCancerResearch(AICR).Cedocument,quianécessité5ansdetravail,
passeenrevuedefaçonsystématiqueplusde7000étudesscientifiquessurlelienentrel’alimentation,la
compositioncorporelle,l’activitéphysiqueetcancersdedifférenteslocalisations.
Lesrelationsentrelanutritionetlerisquedecancersontétéétudiées:certainsfacteurscommel’activité
physique,laconsommationdefruitsetlégumesetl’allaitementpeuventréduirelerisquedecancers.D’autres
facteurs,enrevanche,peuventaugmenterleurrisquedesurvenue:c’estlecasdusurpoidsetdel’obésité,
delaconsommationdeboissonsalcooliséesetdelaconsommationexcessivedeviandesrougesetde
Rechercherdanslesite
charcuteriesoudesel.
C’estsurlabasedecerapportquedesrecommandationsontétéémisesenFranceetreprisesdansla
brochure«Nutrition&préventiondescancers:desconnaissancesscientifiquesauxrecommandations»
(
INCa
,
RéseauNACRe
,2009).RetrouvezsurlesiteinternetduréseauNationalAlimentationCancer
Recherche(NACRe)uneprésentationdecesrecommandationspourlapréventionprimairedescancerspour
lapopulationfrançaiseetdeladémarchequiapermisd’yaboutiràpartirdesconnaissancesscientifiques:
Synthèsedecequel’onsait
Facteursnutritionnelsquiaugmententlerisquedecancers:unniveaudepreuve«convaincant
»
Surpoidsetobésité:
L’augmentationdurisqueestjugéeconvaincantepourlescancersdel’œsophage,dupancréas,ducôlon
rectum,durein,del’endomètreetdusein(chezlesfemmesménopausées).
Lerisquedecancersestminimallorsquel’IndicedeMasseCorporelle(IMC)estmaintenuentre18,5et25
kg/m².L’IMCcorrespondaupoids,expriméenkilogrammes,diviséparlecarrédelataille,expriméeen
mètre.
Lesurpoidsetl’obésitéaugmententlerisquedeplusieurscancers(de8à55%selonleslocalisationspour
chaqueaugmentationdel’IMCde5kg/m²)(INCa,RéseauNACRe,2009).
Boissonsalcoolisées:
L’augmentationdurisqueestjugéeconvaincantepourlecancerdelabouche,delagorge,del’œsophage,
ducôlonrectum(chezl’homme)etdusein(chezlafemme).
Laconsommationdeboissonsalcooliséesaugmentelerisquedeplusieurscancers(de9à168%parverre
consomméparjour,selonleslocalisations).Lerisqueaugmenteaveclaquantitétotaled’alcoolconsommée,
quelquesoitletypedeboissonalcoolisée.L’augmentationestsignificativedèsuneconsommationmoyenne
d’unverreparjour,qu’ellesoitquotidienneouconcentréesurcertainsjoursdelasemaine.
Viandesrougesetcharcuteries:
Laconsommationexcessivedeviandesrouges(bœuf,porc,mouton,chèvre)etcharcuteriesaugmentele
risquedecancerducôlonetdurectum.L’augmentationpourlerisquedecancercolorectalestestiméeà
29%pourchaqueportionde100gdeviandesrougesconsomméeparjouretà21%pourchaque
portionde50gdecharcuteriesconsomméeparjour.
Complémentsalimentairesàbasedebêtacarotène:
Desétudesd’interventionontmontréquechezlessujetsexposésàdescancérogènestelsqueles
fumeurs,laconsommationaulongcoursdecomplémentsenbêtacarotèneàdesdosesnon
nutritionnelles(20à30mg/j)augmentesignificativementlerisquedecancerdupoumon(Omenn,1996;
Albanes,1996).
L’augmentationdurisquedecancerdupoumonparlaconsommationdecomplémentsenbêtacarotène
àdosesélevéesestdoncjugéeconvaincante.
Lasupplémentationenbêtacarotèneestassociéeàunrisqueplusélevédemortalité,toutescauses
confondues.Saufcasparticuliersdedéficiencesetsouslecontrôled’unmédecin,laconsommationde
complémentsalimentairesn’estpasrecommandée.Ilestconseillédesatisfairelesbesoinsnutritionnelspar
unealimentationéquilibréeetdiversifiéesansrecourirauxcomplémentsalimentaires(INCa,RéseauNACRe,
2009).
UneétudemenéeauseindelacohorteE3Natestél’hypothèsed’unmécanismegénérald’interactionentre
tabacetbêtacarotène(alimentsetcompléments)pourl’ensembledescancersliésautabacchezlafemme
(ClavelChapelon,1997).Lesrésultatsdecetteétudesuggèrentquelebêtacarotèneestinversement
associéaurisquedecertainscancerschezlesfemmesn’ayantjamaisfumérégulièrementaucoursdeleur
vie,vraisemblablementenraisondesoneffetantioxydant.Chezcesfemmes,laconsommationdebêta
carotènedevraitdoncêtreencouragée,enparticuliersousformedefruitsetlégumesrichesenbêta
carotènecommelescarottesetlesépinards,quipourraientégalementapporterd’autresantioxydants.En
revanche,chezlesfemmesayantdéjàfumérégulièrement,ilparaîtimportantdedécouragerla
supplémentationenbêtacarotène.Cesrésultatssontcohérentsaveccertainesdonnéesépidémiologiqueset
expérimentaleschezl’animalousurdeslignéescellulaires.Ilsdoiventencouragerdestravauxàpluslarge
échelleafindemieuxcomprendrepourchaquesitedecancerliéautabacl’effetcocarcinogèneéventueldu
bêtacarotène(Touvier,2006).
Facteursnutritionnelsquiaugmententlerisquedecancers:unniveaudepreuve«probable»
Surpoidsetobésité:
L’augmentationdurisqueestjugéeprobablepourlecancerdelavésiculebiliaire.
Boissonsalcoolisées:
L’augmentationdurisqueestjugéeprobablepourlecancerdufoieetducôlonrectum(chezlafemme).
Seletalimentssalés:
Laconsommationdeselaugmentedemanièreprobablelerisquedecancerdel’estomac.
Facteursnutritionnelsquidiminuentlerisquedecancers:
Lesfacteurssuivantsontunniveaudepreuvejugéconvaincantouprobableconcernantleurrôledansla
diminutiondurisquedecancers.
L’activitéphysique:
quellequ’ellesoit,l’activitéphysiqueauneffetprotecteurcontrecertainscancers:cancerducôlon,
cancerduseinaprèslaménopause,cancerdel’endomètre.
elleaégalementuneffetprotecteurcontrelaprisedepoids,lesurpoidsetl’obésité,euxmêmesfacteurs
derisquedeplusieurscancers.
L’allaitement:
l’allaitementdiminuedemanièreconvaincantelerisquedecancerduseinchezlamèreetpeutcontribuerà
protégerultérieurementl’enfantcontreunpoidsexcessif.
Laconsommationdefruitsetdelégumes:
ellediminueprobablementlerisquedeplusieurscancers.Laconsommationdelégumes,quisontfaiblesen
calories,contribueégalementdemanièreprobableàdiminuerlerisquedeprisedepoids,desurpoidset
d’obésité.
Lesactionsdesantépublique
LespouvoirspublicsfrançaisontmisenplaceleProgrammeNationalNutritionSanté,connuégalementsous
sonacronymePNNS,quiapermisdepuis2001,d’établirentreautresdesrepèresdenutritionetd’activité
physiqueetdelespromouvoirauprèsdespopulations(PNNS1pendantlapériode20012005,PNNS2
pendantlapériode20062010,PNNS3encoursd’élaborationpourlapériode20112015).
D’unemanièreplusglobale,lesprincipauxobjectifsàatteindresontderéduirelaconsommationdeboissons
alcooliséesetdefavoriserunealimentationéquilibréeetdiversifiée,éviterderecouriràdescompléments
alimentaires,etpratiqueruneactivitéphysiquerégulière.D’aprèslesestimationsrécentesréaliséesauxUSAet
RoyaumeUni,lamiseenœuvredetellesrecommandationspourraitpermettred’éviterenvironuntiersdes
cancerslespluscommuns(WCRF/AICR,2009).
DanslecadreduPNNS,lanutritionconcerneaussibienlesapports(l’alimentation)quelesdépenses
énergétiques(l’activitéphysique).Neufobjectifsnutritionnelsprioritairesontétédéfinis,complétéspar10
objectifsdits«spécifiques».Cesobjectifsprécisetquantifiéspermettentauxprofessionnelsdesanté
publiqued’évaluerl’évolutiondelasituationaumoyend’indicateursélaborésparlesspécialistes.
Voiciles9repèresnutritionnelsendétail:
Fruitsetlégumes:aumoins5parjour
Achaquerepasetencasdepetitscreux,Crus,cuits,natureoupréparés,Frais,surgelésouen
conserve.
Pains,céréales,pommesdeterreetlégumessecs:àchaquerepasetselonl'appétit
Favoriserlesalimentscéréalierscompletsoulepainbis.Privilégiezlavariété.
Laitetproduitslaitiers(yaourts,fromages):3parjour
Privilégierlavariété.Privilégierlesfromageslesplusrichesencalcium,lesmoinsgrasetlesmoins
salés.
Viandesetvolailles,produitsdelapêcheetoeufs:1à2foisparjour
Enquantitéinférieureàcelledel'accompagnement.Viandes:privilégierlavariétédesespèces
etlesmorceauxlesmoinsgras.Poisson:aumoins2foisparsemaine.
Matièresgrassesajoutées:limiterlaconsommation
Privilégierlesmatièresgrassesvégétales(huiled'olive,decolza...).Favoriserlavariété.Limiter
lesgraissesd'origineanimale(beurre,crème...).
Produitssucrés:limiterlaconsommation
Attentionauxboissonssucrées.Attentionauxalimentsgrasetsucrésàlafois(pâtisseries,
crèmesdesserts,chocolat,glaces...).
Boissons:del'eauàvolonté
Aucoursetendehorsdesrepas.Limiterlesboissonssucrées(privilégierlesboissonsallégées).
Boissonsalcoolisées:
nepasdépasser,parjour,2verresdevin(de10cl)pourlesfemmes*et3pourleshommes.2verres
devinsontéquivalentsà2demisdebièreou6cld’alcoolfort.
*
àl’exclusiondesfemmesenceintesauxquellesilestrecommandédes’abstenirdetoute
consommationd’alcoolpendantladuréedelagrossesse
Sel:Limiterlaconsommation
Préférerleseliodé.Nepasresaleravantdegoûter.Réduirel’ajoutdeseldansleseauxde
cuisson.Limiterlesfromagesetlescharcuterieslesplussalésetlesproduitsapéritifssalés.
Activitéphysique:aumoinsl’équivalentd’unedemiheuredemarcherapide
chaquejour.
Àintégrerdanslaviequotidienne(marcher,monterlesescaliers,faireduvélo...)
Sources:WCRF/AICR;INCa;
INPES
;PNNS;RéseauNACRE.
Auteur:UnitéCanceretEnvironnement
Nosautresfichessurcethème
Expositionsenvironnementales:introduction
Expositionsprofessionnelles:introduction
Informationsgénérales:introduction
Lescancers:introduction
Pourallerplusloin
Etudesetpublicationsscientifiques
InVS,2015:TransportsactifsetSanté:ProgrammeEuropéenTAPASetévaluationd'impactsanitaire
ArnoldM,2015:Globalburdenofcancerattributabletohighbodymassindexin2012:apopulation
INCa,2015:Nutritionetpréventionprimairedescancers
Omennetal.1996:EffectsofacombinationofbetacaroteneandvitaminAonlungcancer[...]
Albanesetal.1996:Alphatocopherolandbetacarotenesupplementsandlungcancerincidence[..]
ClavelChapelonetal.1997:E3N,aFrenchcohortstudyoncancerriskfactors.E3Ngroup[...]
Touvieretal.,2006:Consommationélevéedebcarotène.Unrisquedecertainscancers[...]
Rapportsettextesofficiels
INSERM,2014:Inégalitéssocialesdesantéenlienavecl’alimentationetl’activitéphysique
ProgrammeNationalNutritionSanté(20062010)
ProgrammeNationalNutritionSanté(20062010)Synthèse
ProgrammeNationalNutritionSanté(PNNS)20112015
WHO,2014:Countryprofilesonnutrition,physicalactivityandobesityinthe53WHOEuropeanRegion
MemberStates
WorldCancerResearch,2010:Rapportscientifique“Food,Nutrition,PhysicalActivity,andthePrevention
ofCancer:aGlobalPerspective”
Informationsdespublics
CentreLéonBérard,2013.BrochureConseilsessentielsalimentationéquilibréeetpratiqueactivité
CentrePaulStrauss,2002.BrochureConseilsalimentairesaprèstraitementd’uncancer
INCa,2015:NUTRITION&CANCERSAlimentation,consommationd’alcool,activitéphysiqueetpoids
INPES,2010.Guidedesressourceseninformationetéducationnutritionnelles
SiteinternetdelaLigueSuissecontrelecancer
SiteinternetMangerbouger
SiteinternetSantéCanada.Guidealimentaire
1 / 6 100%