
1
UNIVERSITE D’ÉTÉ
19 AOÛT 2016
LOUVAIN-LA-NEUVE
Table ronde
Louis-Léon Christians – Ignace Berten –
Radouane Attiya
Transcription
Introduction
SergeFlamé:Jenesaispassivousêtescommemoimaisjesuisencoresouslechocdelaconférence
dePhilippevanMeerbeeck.J’aifranchementlesentimentd’êtrepassébrutalementaujourd’hui,
avec16ansderetard,du20eau21esiècle.Jenevousdispascommejemesensunhommedu20e!
Lesmauvaiseslanguesdirontdu19e,maisçacesontdesmauvaiseslangues!Commevientdeledire
GuySelderslagh,cetteconférenceestuneouverturetoutàfaitformidableàlatablerondequenous
allonsavoirmaintenant.
J’airetenubeaucoupdechosesdecequePhilippevanMeerbeeckaditmaisdeuxplusqued’autres.
Lapremière,c’estunephrasequiaétéprononcéeaudébutdelajournéeparGuySelderslaghetqui
m’estrevenueàl’esprit:«ilesttroptardpourêtrepessimiste».C’estvraimentl’impressionquej’ai
retirédecetteintervention.Etpuisladeuxième,vousl’avezvécucommemoi,c’estcepassage
extraordinairedumiroirausmartphone.Jefaispeudeselfiemaisj’aicomprisassezbienceque
PhilippeVanMeerbeeknousexpliquait.Cequej’aicrucomprendre,c’estqu’ilétaitdangereuxde
laisserunadolescentseulfaceàsonsmartphone,quecesoitFacebook,quecesoientlesmoyens
algorithmiquesdedragueutilisésaujourd’hui…Ilyanécessitédesortirl’adolescentdufaceàface
avecsonsmartphone.Pourl’ensortir,quoidemieuxqueledialogueetc’estdecedialoguequenous
allonsparler.
Maisqueldialogue?Commentl’organiser?Quelleplacepourundialogueentredesconvictions
différentes?Quelleplacepourundialogueentredesreligionsdifférentes?Quelleplacedans
l’espacepublic?Etpuis,celavous/nousconcerne,quelleplacepourcedialogueàl’écoleetdans
l’école?
Pourchercher,soyonsmodestes,despistesderéponses,troisintervenants.IgnaceBertenest
dominicainetthéologien.IlestmasterinsacratheologiaetmembredelaCommission
InterdiocésainepourlesRelationsavecl’Islam.RadouaneAttiyaestassistantaudépartementdes
Sciencesdel’Antiquité,spécialitélanguearabeetétudesislamiquesàl’UniversitédeLiègeetilest
aussiprofesseurdereligionislamique.Enfin,LouisLéonChristiansestprofesseurdedroitdes

2
UNIVERSITE D’ÉTÉ
19 AOÛT 2016
LOUVAIN-LA-NEUVE
religionsàl’UCL.Ilestleprésidentdel’Institutderecherchespluridisciplinairesreligion,spiritualité,
cultureetsociétéetilestaussimembredubureauduCentreInterdisciplinaired’étudesdel’islam
danslemondecontemporain.
C’estàluiquejevaism’adresserpourlapremièrequestion.Puisquenousvoulonsparlerdudialogue
interreligieux,ilfautsansdouted’abords’interrogersurlaplacedesreligions,dureligieuxdansla
viepubliqueetdansl’espacepublic.Jeproposequ’onlefassed’abordenBelgiqueetpuisqu’on
regardesic’est«exportable»sij’osedireousid’autresontfaitautrement.
LouisLéonChristians:C’estd’abordunjuristequivousrépondsouscetaspectnormatifqueJeanDe
Munckabienrecadréàlafoisdanssaforceetdanssafaiblesse.Toutd’abord,d’embléeen1830
1831,quandonarédigélaConstitutionbelge,dansunesortedepragmatismeliéauxconditionsde
l’histoire,lesplacesdesreligionsontétéreconnuespassimplementlimitéesaucatholicisme
dominantmaiségalementauxautrescultes(dansl’art.181)avecbeaucoupdedifficultésd’écriture
parceque,dansunpremiertempsdumoins,lesconstituantsvoulaienténoncerdesprincipes.Ils
voulaientdesprincipesclairsdustyle«loicivile/loidivine».Aprèsuncertainnombred’heuresetde
joursdedébats,ilsontdécidéd’abandonnerl’énoncédeprincipes.Jepensequec’estunesagesse
belgeetconstitutionnelledenepasavoirvouludonnerdeprincipes.Doncilyauneplacedonnée
auxreligionsdansuncadrehistoriquedonnémaissansénoncerdeprincipes.
Ainsid’autrepartencore,estcequelaBelgiqueallaitrenouvelerlecadreconcordatairequela
FrancenousavaitdonnéetpuislesPaysBas?Réponsenégative.Pendantdesdizainesd’années(etil
yad’ailleursplusieursthèsesdedoctoratsurlesujeticiàLouvain),ons’estdemandé«sommes
nousconcordataires»?Etbienpendantdesdizainesd’années,onn’ensavaitrienparcequ’onne
voulaitpasaffirmerdeprincipes.
SergeFlamé:Estcequ’onpeutdirequ’ilyadesavantagesetdesinconvénientsaumodèlebelge?
LouisLéonChristians:L’avantagedumodèlebelgetelqu’ilavaitétéconçuhistoriquement,c’està
diredansunesociétéglobalementhomogèneetclivéeentrecatholiquesetlibéraux,c’estquec’est
unmodèlequiapuévolueravecletemps,quiapuintégrertoutdesuiteleprotestantismeetle
judaïsmeetparlasuitel’islam,l’orthodoxieetaujourd’huilebouddhisme.C’étaitleseulmodèle
belgedupluralisme.Lemodèlebelgeseconstruitàpartirdesclivagesquejeviensderappelerqui
sontprofondémentreligieuxetidéologiques.C’estcepluralismequ’onaréussiàfairefructifier.
Certainsdisentaujourd’huiqu’ilestimpraticabledelefairefructifierparcequeladiversitésociale
devienttropimportante.Jecroisqueaussiilestbondefairedeseffortsaujourd’hui.
SergeFlamé:Lemodèlebelgen’estpasvraipartout.OnregardebeaucouplaFrancemaiscen’est
paslemodèlefrançais…
LouisLéonChristians:Nonmaisdansledébatc’estquelquechosedeconnu,debienbalisé,la
Belgiquen’apasaffirmédeprincipesfondamentauxaucœurdesaConstitution.Ellen’aentoutcas
pasexplicitéunprincipedelaïcitételquelaFrancel’afaiten1905puisen1946.Jediraissimplement
quelaFrance,quil’afaitilya100anspuis70ans,nesaittoujourspascequ’elleafaitpuisqu’elle
s’interrogesurcequeseraitceprincipelà.Jen’aipasd’enthousiasmeàvoirinscritunprincipequel

3
UNIVERSITE D’ÉTÉ
19 AOÛT 2016
LOUVAIN-LA-NEUVE
qu’ilsoitdansuneConstitutionquiaeulasagessedenepaslefaire.D’autantquelesvoisinstout
prochesnemontrentpasquecesoitlacléd’unesolution.Ilyaunesagessedupluralisme.
SergeFlamé:Ilyad’autresmodèlesencore…
LouisLéonChristians:Ouibiensûr.L’Europeentièren’estqu’unediversitédemodèles.Doncla
Belgiquedevientunmodèlerareparmid’autresmodèles(ilyatoutdemême28modèles
globalementdifférents).OnpeutrappeleraussiquelaSuisse(etses23cantons)a23régimesde
cultesdifférents.Çanousfaitunevariétéinfiniequivadel’Eglised’Etatdansl’EuropeduNordouen
Angleterre,àdesrégimesmixtesenGrèce,àdesrégimestotalementséparéscommeceluidela
France,ducantondeGenèveetpuisdesévolutionssécularisantescommeauxPaysBasparexemple.
Ilyadoncunegrandediversitémaisquifaitlarichessedel’Europe.
SergeFlamé:Etiln’yapasdemodèlemajoritaire…
LouisLéonChristians:Etiln’yapasdemodèlemajoritaire.Leseulpointsurlequelonseretrouve
tousenEurope,c’estdedirequeladémocratien’estpascompatibleaveclathéocratie.Jepenseque
c’estl’uniquepointsurlequelonesttousd’accord.
SergeFlamé:Pourentrerdanslaquestiondudialogue,jevousproposedecommencerparuncourt
témoignagedeSœurColetteHamza.Elleaétédirectriceadjointeduservicedesrelationsavecl’islam
auseindudiocèsedeMarseilleetesttoujoursenchargedescontactsaveclemondemusulmandans
cediocèse.C’estuneinterviewquidatedemars2015.
Vidéo
«Lesdifficultéssontliéesàlaméconnaissancedechacundesaproprereligion
d’abord…souvent.S’iln’yapasd’identitéassezferme,commentrencontrer
l’autre?L’imamdeBordeaux,TarekOubrou,ditqu’onn’estpasdansunchocdes
civilisationsmaisdansunchocdesignorances.Ignorancedelareligiondel’autre,
avecbeaucoupd’images,depréjugéssurl’autre(réciproquement).Etpuisonn’a
peutêtrepasl’habitudedudébattranquilled’idées.Onpeutnepasêtredu
mêmeavismaisonpeutéchangerquandmême.Jepensequ’enFrancecette
culturedudébatfaitbeaucoupdéfaut.Sijenesuispasd’accord,onnepeutpas
separler.Nonjepensequ’ilfautentrerdansunevéritableécoute.»
SergeFlamé:IgnaceBerten,estcequ’onalaculturedudébatenBelgique?
IgnaceBerten:Jepensequ’onn’apasspontanémentlaculturedudialogueoududébat.C’est
quelquechoseauquelilfautêtreinitiéouéduquéet,dececôtélà,l’écolejoueunrôletoutàfait
fondamental.
SergeFlamé:Qu’estcequ’ilfautpourqu’ilyaitundialogue?

4
UNIVERSITE D’ÉTÉ
19 AOÛT 2016
LOUVAIN-LA-NEUVE
IgnaceBerten:Onestdansunesociétéquiestdeplusenplusmultireligieuse,multiconvictionnelle
etcelasereflètedansl’écolequiestellemêmemultireligieuseetmulticonvictionnelleparses
étudiants,parsesélèvesetdeplusenplusparsoncorpsprofessoral.Vivrepositivementcomme
citoyendansunesociétémulticonvictionnelle,celademandeàêtrepréparéetjepensequ’ilyaun
enjeuéducatiffondamentaldel’écolesielleveutcontribueràunesociétépacifiée.Pourcefaire,il
nesuffitpasd’introduireuncoursdecitoyennetérequisd’êtreneutre.L’écolenepeutcontribuerà
cetteculturedudialoguesiellemetuncouverclesurl’expressionreligieusedesélèves.Ledialogue
supposelacapacitédes’exprimersoimême,dedired’oùonvient,cequ’oncroit…Or,aujourd’hui,
cetteexpressionnevapasdesoi.Ilyalatimidité,lapeurdedirecequ’oncroitréellementetce
qu’onnecroitpas.Ilyaparfoisaussiunegênevisàvisdesautres(parexemple,dansuneécole
catholique,onn’osepassouventdirequ’onvaàlamesseledimanche).Ilyadoncunelibérationde
laparolequiestnécessaire.C’estcedontJeanDeMunckparlaitaveclagrammaticalisation:ilfaut
donnerlesinstrumentsdecetteparole.Celasupposeaussiunepédagogiedeformationàl’écoutede
l’autre,quidemandeempathieetrespect,dansundialoguequinecherchepasàconvaincremaisà
comprendrepourfavoriserlevivreensemble.C’estquelquechosequinevapasdesoimaisqui
s’apprend.Ledialoguevrain’estpasspontanémaisleprofesseurdoitlesusciteretmettreenplace
lesconditionspourqu’ilpuissesedévelopper.
SergeFlamé:RadouaneAttiya,onaentenduSœurHamzadirequelaFrancen’étaitpasunpaysde
débat,estcequevousavezl’impressionquelaBelgiqueestplusenpaysdedébat,dedialogue?
RadouaneAttiya:Jel’espère!Toutd’abord,surlaquestiondudialogueetsateneurousanature,je
seraispeutêtreunpeuendésaccordaveclePèreIgnacesurlaquestiondelaspontanéité.Jepense
quespontanément,toutunchacunnoustendonsversl’autre.SaufsilePèreIgnacedésignait
davantageundialogueplutôtintellectuelourelevantd’unemodalitééducative.
Ledialoguesupposespontanéité,authenticitémaisaussicourage.Lecouragedeladifférenceet
aussidel’affirmationdesoi.Aujourd’hui,ilestdifficilepourleséducateurs,pourlesprofesseursde
suscitercecouragedeladifférence.J’emprunteiciuneformuleauxsociologues,les
«adonaissants»,quisouligneceprocessuschezlesjeunesentrel’enfanceetl’adolescencequi
aujourd’huis’affirmentcommeilsnel’ontjamaisfait.L’affirmationdesoipermetledialoguemais
celuicipeutêtrecadréetl’écolequiestuneinstitutiondevalidation,decertificationdessavoirs,
permetjustementd’encouragercedialogue.
SergeFlamé:Vousparlezdelaspontanéitédudialogue,IgnaceBertenenavaitparléaussi,dansdes
sensunpeudifférents.Estcequevouspensezqueparl’affirmationdesapersonnalité,deceàquoi
oncroit,ledialoguepeutnaîtrespontanémentsansêtreenclenchéparun«déclencheur»
extérieur?
IgnaceBerten:Jeneconnaispasspécialementlemondescolaire,maisdetoutcequej’entends
danslemilieudel’entrepriseparexemple,lesconvictionssontquelquechosedontonneparlepas.
Dansnombredelieux,ilyaunesortedecouverclequiestmisdessusetonnepeutarriveràun
dialoguequesioncréedesconditionspourqu’ilpuisses’exprimer.Biensûrilyadeséchanges
quotidienssurdestasdechoses(surlafamille,etc),maissurdesconvictionsprofondes,beaucoup

5
UNIVERSITE D’ÉTÉ
19 AOÛT 2016
LOUVAIN-LA-NEUVE
moins.Ilfautdesconditionsquisontl’objetdetouteuneéducation.C’estlecasàl’école.Jepense
aussiiciauxmouvementsdejeunesse,auxcentresculturels…toutuntravailestégalementàfairede
cecôtélà.
SergeFlamé:Estcequevouspensezquelaspontanéitéestplusgrandedanslemondemusulman?
RadouaneAttiya:L’affirmationestmaispourcequiestdelavolontédedialogue,j’emprunterai
peutêtrelaformuledeJeanDeMunckde«processusdegénéralisationdesvaleurs».L’exemple
qu’ildonnaitdel’EglisequiétaitenporteàfauxaveclesDroitsdel’Hommeau18esiècleetqui
aujourd’huidevientleparangondecesDroitsdel’Homme.L’islam,quantàlui,contracteunretard
évidentsurlaquestiondudialogue.Historiquement,l’islamavaitdéveloppéunedialectique,unart
delarhétorique,deladisputatio,delarencontreavecl’autre.Or,aujourd’hui,sanstomberdansune
formed’essentialisme,l’islamnourritunsoucimoindrepourledialogueoupourl’autre.
SergeFlamé:LouisLéonChristians,jereviensversvous.Onparlaitdudialoguedansl’espacepublic,
danslasociétécivile.Estceque,cheznous,ledroitfaituneplacepourcedialogueinterreligieux?
LouisLéonChristians:Aujourd’hui,onpourraitdirequ’ilya,depuis2008,unesortedemodetant
delapartdespouvoirspublicsnationauxqu’auniveauduConseildel’Europepoursusciterdes
dialogues.Avecévidemmentdesgrandesdifficultéspourlesnommer!LeConseildel’Europeparle
de«dimensionreligieusedudialogueinterculturel»pourquetoutsepasseaumieux.Maisça
devientévidemmentuneréalitéimportantequiestfavoriséechaqueannéeparuncertainnombre
deséminairesetderencontresunpeuritualisés.Vousavezvuquelegouvernementbelgeadécidé
decréerunconseilconsultatifdesreligionsauprèsduPremierministre.LaFranceinviteaussi
régulièrement.
Laquestionquiseposepourlepolitistesansdouteetlejuristeensuite,c’estsedemandercequise
passeexactementdanscegenrededialogueconvoquéparlespouvoirspublics.Onpourraitse
demanderquelestl’effet,laperspectivedecesconvocations.Quelleestl’intention?Estceun
spectaclededialogueparcequec’estréconfortantdelesvoirs’embrasseretseserrerlamainouest
cequ’ilsepassevéritablementautrechose?Parcequesiçanerestequ’unspectacletélévisé,un
peudiplomatique,jepensequ’onnevapasauboutduprocessus.Pourallerauboutduprocessus,il
fautquecesphasesdedialoguepercolentprogressivementdanstouteslesstratesdelasociété
civile,l’écoleestunacteuressentiel.
Undeuxièmepointestdevoirquenaissentlespremierscontentieux.Parcequequandlespouvoirs
publicsinvitentoun’invitentpasàdialoguer,évidemmentceluiquin’apasétéinvitén’estpas
heureux.Onvoitdoncapparaître,defaçonjuridiqueenquelquesorte,lespremierscontentieuxde
cegenred’initiatives.CarejointcequedisaitlePèreIgnace,onaintérêtàénoncerdesgles,à
formaliserunecertaineéthiquedelacommunicationpourquecesmécanismessedéploientavec
justiceetjustessepuisaussiavecefficacité.
Maisc’estunemodepourlemoment.
SergeFlamé:Estcequeledroitpeutprovoquerledialogue?Lerendreopérant?
1 / 15 100%