La Pensée Anticipatrice de Michel Clouscard - Clouscard

L
La a P Pe en ns sé ée e A An nt ti ic ci ip pa at tr ri ic ce e d de e M Mi ic ch he el l C Cl lo ou us sc ca ar rd d
P
Pa ar r M M. . J Je ea an n- -M Ma ar rc c G Ga ab ba au ud de e, ,
P
Pr ro of fe es ss se eu ur r É Ém mé ér ri it te e d de es s U Un ni iv ve er rs si it té és s. .
E En n l li im mi in na ai ir re e, , h ho om mm ma ag ge e n no on n é éc cr ri it t a au u G Ga ai il ll la ac co oi is s M Mi ic ch he el l, , m mo on n a am mi i d de ep pu ui is s 1 19 94 48 8. .
S Si ix x a as sp pe ec ct ts s p pr ri in nc ci ip pa au ux x d de e l la a p pe en ns sé ée e a an nt ti ic ci ip pa at tr ri ic ce e d de e M Mi ic ch he el l C Cl lo ou us sc ca ar rd d t to ou us s l li ié és s à à
l
l’ ’a an nt ti ic ci ip pa at ti io on n t th hé éo or ri ic co o- -p pr ra at ti iq qu ue e q qu ue e f fu ut t s sa a t th hè ès se e d de e d do oc ct to or ra at t d d’ ’E Et ta at t d de e 1 19 97 72 2, , t th hè ès se e a au ux x
d
de eu ux x s se en ns s d du u t te er rm me e. .
1
1 ) ) C Co on nj jo on nc ct ti io on n e et t a al ll li ia an nc ce e d du u l li ib bé ér ra al l e et t d du u l li ib be er rt ta ai ir re e
2
2 ) ) G Gé én né ér ra al li is sa at ti io on n d de e l la a m ma ar rc ch ha an nd di is sa at ti io on n
3
3 ) ) F Fi in n d de e l la a p pr ré éé ém mi in ne en nc ce e d du u p pr ro ol lé ét ta ar ri ia at t e et t e ex xt te en ns si io on n d de es s s su ur re ex xp pl lo oi it té és s e et t o op pp pr ri im mé és s
4
4 ) ) M Me en na ac ce e d de e d dé és sa ag gr ré ég ga at ti io on n d de e l l’ ’E Et ta at t- -N Na at ti io on n
5
5 ) ) P Pa ar rl le em me en nt t d du u T Tr ra av va ai il ll le eu ur r C Co ol ll le ec ct ti if f
6
6 ) ) M Mo or ra al le e e et t é ét th hi iq qu ue e e en n v vu ue e d d’ ’u un ne e s so oc ci ié ét té é d du u b bi ie en n v vi iv vr re e p po ou ur r t to ou us s
A Av ve ec c e en n c co or ro ol la ai ir re e l l’ ’a av ve en ni ir r d d’ ’u un n s sp po or rt t é éd du uc ca at ti if f p po ou ur r t to ou us s. .
0
0 ) ) B Br re ef f a ap pe er rç çu u d de e l l' 'Ê Êt tr re e e et t l le e C Co od de e
A Av va an nt t d d’ ’é év vo oq qu ue er r e et t d d’ ’i in nv vo oq qu ue er r c ce et tt te e s se ex xt tu up pl le e a an nt ti ic ci ip pa at ti io on n, , u un n b br re ef f a ap pe er rç çu u d de e l la a
l
lo on ng gu ue e r re ec ch he er rc ch he e d de e M Mi ic ch he el l C Cl lo ou us sc ca ar rd d. . S Sa a t th hè ès se e d de e d do oc ct to or ra at t d d’ ’E Et ta at t l lu ui i d de em ma an nd da a u un ne e
q
qu ui in nz za ai in ne e d d’ ’a an nn né ée es s d de e t tr ra av va ai il l : : « « L L’ ’Ê Êt tr re e e et t l le e C Co od de e. . L Le e P Pr ro oc cè ès s d de e P Pr ro od du uc ct ti io on n d d’ ’u un n
E
En ns se em mb bl le e P Pr ré é- -C Ca ap pi it ta al li is st te e » »
L L’ ’a au ut te eu ur r r re et tr ra ac ce e l l’ ’é év vo ol lu ut ti io on n d de e l la a s so oc ci ié ét té é f fr ra an nç ça ai is se e, , n no ot ta am mm me en nt t l l’ ’h hi is st to or ri iq qu ue e d de es s
r
ra ap pp po or rt ts s d de e c cl la as ss se e, , d du u H Ha au ut t M Mo oy ye en n- -â âg ge e à à l la a R Ré év vo ol lu ut ti io on n F Fr ra an nç ça ai is se e d de e 1 17 78 89 9. . C C’ ’e es st t u un ne e
a
an nt th hr ro op po ol lo og gi ie e h hi is st to or ri iq qu ue e f fo on nd dé ée e s su ur r u un ne e l lo og gi iq qu ue e d de e l la a p pr ro od du uc ct ti io on n e et t c c’ ’e es st t u un ne e s so om mm me e
s
su ur r l le e r ra ap pp po or rt t e en nt tr re e l le e m mo ou uv ve em me en nt t d du u r ré ée el l e et t l le e s se en ns s q qu u’ ’i il l d do on nn ne e u un ne e f fo oi is s d dé éc ch hi if ff fr ré é. .
M
Mi ic ch he el l C Cl lo ou us sc ca ar rd d r ré év vè èl le e c ce e q qu ui i s se e c ca ac ch he e s so ou us s l le es s c co on nc ce ep pt ts s, , c c’ ’e es st t- -à à- -d di ir re e l le es s m mœ œu ur rs s e et t
l
le es s d dé és si ir rs s à à t tr ra av ve er rs s l le eu ur r é év vo ol lu ut ti io on n e en n F Fr ra an nc ce e d de ep pu ui is s l le e X XI Iè èm me e s si iè èc cl le e. . I Il l d dé év vo oi il le e l la a
p
pr ro od du uc ct ti io on n h hi is st to or ri iq qu ue e d du u s su uj je et t d de e l la a c co on nn na ai is ss sa an nc ce e. .

D Dè ès s l lo or rs s, , l l’ ’é ép pi is st té ém mo ol lo og gi ie e s s’ ’i id de en nt ti if fi ie e à à l l’ ’a an nt th hr ro op po ol lo og gi ie e h hi is st to or ri iq qu ue e. . L Le es s c ca at té ég go or ri ie es s
d
de e l la a c co on nn na ai is ss sa an nc ce e p pr ro oc cè èd de en nt t d de e l la a c co on nn na ai is ss sa an nc ce e d de e l l’ ’h hi is st to oi ir re e. . C Ce et tt te e t th hè ès se e c co on ns st ti it tu ue e u un ne e
a
an nt ti ic ci ip pa at ti io on n é ép pi is st té ém mo ol lo og gi iq qu ue e e et t t th hé éo or ri iq qu ue e r re em ma ar rq qu ua ab bl le em me en nt t m mi is se e a au u p po oi in nt t p pa ar r u un n
g
gé én ni ia al l f fr ra an nc c- -t ti ir re eu ur r d de e l la a r re ec ch he er rc ch he e. . M Mi ic ch he el l C Cl lo ou us sc ca ar rd d d dr re es ss se e é ég ga al le em me en nt t e en n p pr ré éc cu ur rs se eu ur r
u
un ne e a an nt th hr ro op po ol lo og gi ie e s so oc ci io o- -h hi is st to or ri iq qu ue e d de e l la a q qu uo ot ti id di ie en nn ne et té é d da an ns s l la aq qu ue el ll le e t te en nd d à à s se e
d
di is ss si im mu ul le er r l la a s so oc ci ia ab bi il li it té é. . V Va as st te e a an nt ti ic ci ip pa at ti io on n, , c ce et tt te e t th hè ès se e p po or rt te e e en n g ge er rm me e e et t i im mp pl li iq qu ue e
l
l’ ’e en ns se em mb bl le e d de e l la a r ré éf fl le ex xi io on n a an nt ti ic ci ip pa at tr ri ic ce e c cl lo ou us sc ca ar rd di ie en nn ne e, , n no ot ta am mm me en nt t l le es s s si ix x p po oi in nt ts s
m
me en nt ti io on nn né és s p pl lu us s h ha au ut t. .
Q Qu ue e c ce et tt te e i im mp po or rt ta an nt te e t th hè ès se e d de e 6 62 26 6 p pa ag ge es s, , p pu ub bl li ié ée e e en n 1 19 97 72 2, , a ai it t é ét té é r ré é- -é éd di it té ée e a au u
b
bo ou ut t d de e t tr re en nt te e- -d de eu ux x a an ns s e es st t u un n f fa ai it t e ex xc ce ep pt ti io on nn ne el l q qu ui i t té ém mo oi ig gn ne e d de e s sa a v va al le eu ur r a an nt ti ic ci ip pa at tr ri ic ce e. .
C
Ce et tt te e œ œu uv vr re e m mo on nu um me en nt ta al le e f fu ut t é él lo og gi ie eu us se em me en nt t a ap pp pr ré éc ci ié ée e p pa ar r J Je ea an n P Pa au ul l S Sa ar rt tr re e, , H He en nr ri i
L
Le ef fe eb bv vr re e, , F Fr ra an nç ço oi is s P Pe er rr ro ou ux x … … M Mi ic ch he el l C Cl lo ou us sc ca ar rd d e es sq qu ui is ss sa ai it t l le es s l li in né éa am me en nt ts s d de e t to ou ut t c ce e
q
qu u’ ’i il l d dé év ve el lo op pp pe er ra ai it t d du ur ra an nt t p pl lu us s d de e t tr ro oi is s d dé éc ce en nn ni ie es s. . I Il l p po ou ur rf fe en nd da ai it t d dé éj jà à l le es s c co ou ur ra an nt ts s à à l la a
m
mo od de e a au ux xq qu ue el ls s i il l s s’ ’o op pp po os sa a d du ur ra an nt t t to ou ut te e s sa a v vi ie e, , n no ot ta am mm me en nt t l le e f fr re eu ud do o- -m ma ar rx xi is sm me e, , l la a
d
dé ér ri iv ve e d de e T Te el l Q Qu ue el l e et t d de e L La ac ca an n, , l le es s g ga au uc ch hi is sm me es s, , l le es s v ve ed de et tt te es s d de e l la a p pe en ns sé ée e, , l le es s p ps se eu ud do o- -
r
ré év vo ol lu ut ti io on nn na ai ir re es s d de e s sa al lo on n e et t, , a av va an nt t t to ou ut t, , l le e n né éo o- -l li ib bé ér ra al li is sm me e. .
M Mi ic ch he el l C Cl lo ou us sc ca ar rd d d dé ém mo on nt tr ra ai it t q qu ue e l l’ ’a an nt té ép pr ré éd di ic ca at ti if f d d’ ’o or ri ig gi in ne e h hu us ss se er rl li ie en nn ne e e et t l le e
n
né éo o- -n no om mi in na al li is sm me e s se e d di is ss si im mu ul le en nt t a au u f fo on nd de em me en nt t d de e l l’ ’i id dé éo ol lo og gi ie e l li ib bé ér ra al le e c co om mm me e s si i u un ne e
p
pr ro od du uc ct ti io on n d de e l l’ ’i im ma ag gi in na ai ir re e s so oc ci ia al l s se e p pr ré ét te en nd da ai it t a av va an nt t o ou u a au u- -d de es ss su us s d du u p pr ro oc cè ès s d de e
p
pr ro od du uc ct ti io on n, , a av va an nt t l le e m mo ou uv ve em me en nt t d de e l l’ ’h hi is st to oi ir re e e et t d de es s l lu ut tt te es s. . C Ce er rt te es s, , c ce e f fu ut t à à b bo on n d dr ro oi it t
q
qu ue e M Mi ic ch he el l C Cl lo ou us sc ca ar rd d h he eu ur rt ta ai it t l le es s i id dé ée es s r re eç çu ue es s e et t m mê êm me e c ce er rt ta ai in ne es s b bo on nn ne es s v vo ol lo on nt té és s. . I Il l
f
fu ut t l le e p pr re em mi ie er r à à d di ia ag gn no os st ti iq qu ue er r q qu ue e l l’ ’i in nc cu ul lt tu ur re e d du u l li ib bé ér ra al li is sm me e e en nt tr ra aî în na ai it t u un ne e s so or rt te e d de e
t
te er rr ro or ri is sm me e c cu ul lt tu ur re el l o ou u p pl lu ut tô ôt t a an nt ti i- -c cu ul lt tu ur re el l e et t à à p pr ré év vo oi ir r q qu ue e c ce el la a e em mp pi ir re er ra ai it t. .
E En n m mê êm me e t te em mp ps s, , i il l f fu ut t l le e p pr re em mi ie er r à à c co on ns st ta at te er r q qu ue e, , e en n r ra ai is so on n d du u n né éo o- -c ca ap pi it ta al li is sm me e
d
de e l la a c cr ro oi is ss sa an nc ce e à à t to ou ut t p pr ri ix x, , à à l la a b bo ou ur rg ge eo oi is si ie e t tr ra ad di it ti io on na al li is st te e e et t m mo or ra al li is sa an nt te e, , a av va ai it t
s
su uc cc cé éd dé é u un ne e b bo ou ur rg ge eo oi is si ie e d de e l l’ ’é ém ma an nc ci ip pa at ti io on n. . D De ev va an nt t l l’ ’e en ng ge en nd dr re em me en nt t r ré éc ci ip pr ro oq qu ue e d du u
m
me er rc ca an nt ti il le e e et t d du u c cu ul lt tu ur re el l, , i il l f fa au ut t d dé ép pa as ss se er r l l’ ’a an nt ti in no om mi ie e d du u b be es so oi in n ( (t tr ra ai it té ée e d da an ns s
l
l’ ’é éc co on no om mi ie e p po ol li it ti iq qu ue e) ) e et t d du u d dé és si ir r ( ( t tr ra ai it té ée e d da an ns s l l’ ’é éc co on no om mi ie e l li ib bi id di in na al le e ! ! ) ), , c c’ ’e es st t- -à à- -d di ir re e
l
l’ ’a an nt ti in no om mi ie e A Ad da am m S Sm mi it th h / / F Fr re eu ud d. . M Mi ic ch he el l f fu ut t l le e s se eu ul l à à r re ep pé ér re er r c ce es s a an nt ti in no om mi ie es s f fa au us ss sé ée es s. .

1
1 ) ) C Co on nj jo on nc ct ti io on n e et t a al ll li ia an nc ce e d du u l li ib bé ér ra al l e et t d du u l li ib be er rt ta ai ir re e
C Ce el la a n no ou us s c co on nd du ui it t à à l la a p pr re em mi iè èr re e d de es s s si ix x a an nt ti ic ci ip pa at ti io on ns s p pr ri in nc ci ip pa al le es s a au u s se ei in n d de e l la a
v
va as st te e a an nt ti ic ci ip pa at ti io on n d de e l l’ ’œ œu uv vr re e c cl lo ou us sc ca ar rd di ie en nn ne e. . M Mo on n a am mi i M Mi ic ch he el l e es st t l le e s se eu ul l q qu ui i a ai it t s sa ai is si i, ,
d
de es s 1 19 96 68 8, , l la a ( (c co on n) )f fu us si io on n l li ib bé ér ra al l/ /l li ib be er rt ta ai ir re e, , m my yt th he e s so oi ix xa an nt te e- -h hu ui it ta ar rd d. . L La a l li ib be er rt té é d du u
m
ma ar rc ch hé é e et t d de es s é éc ch ha an ng ge es s é éc co on no om mi iq qu ue es s s s‘ ‘é ét te en nd d, , l li ic ce en nc ce e, , a au u p pl la ai is si ir r e et t a au u s se ex xe e : :
l
li ib bé ér ra al li is sa at ti io on n m me er rc ca an nt ti il le e d de es s m mœ œu ur rs s, , é ém ma an nc ci ip pa at ti io on n l li ib be er rt ta ai ir re e d du u j je eu un ne e e et t d de e l la a f fe em mm me e. .
C
C’ ’e es st t l le e d dé és si ir r d de e c co on ns so om mm ma at ti io on n e et t l la a c co on ns so om mm ma at ti io on n d du u d dé és si ir r e et t l le e d dé és si ir r d du u m ma ar rc ch he e. . L La a
s
so oc ci ié ét té é d de e c co on ns so om mm ma at ti io on n s su us sc ci it te e u un ne e p pr ro od di ig gi ie eu us se e i in nd du us st tr ri ia al li is sa at ti io on n d du u l lo oi is si ir r, , d du u j je eu u, , d du u
d
di iv ve er rt ti is ss se em me en nt t, , d de e l la a m mo od de e, , d de e l l’ ’a al lc co oo ol l. . E El ll le e a am mp pl li if fi ie e c ce e m ma ar rc ch hé é d de e l la a p pu ub bl li ic ci it té é, , d du u
s
se ex xe e e et t d de e l la a d dr ro og gu ue e. .
T Te el ll le e e es st t l la a c co on nt tr re e- -r ré év vo ol lu ut ti io on n l li ib bé ér ra al le e m ma ag gn ni if fi ié ée e e en n M Ma ai i 6 68 8. . C C’ ’e es st t l l’ ’h hu ub br ri is s
c
co on ns su um mé ér ri is st te e. . C C’ ’e es st t l l’ ’i il ll li im mi it ta at ti io on n d du u p pe er rm mi is ss si if f s se el lo on n l le e s sl lo og ga an n s so oi ix xa an nt te e- -h hu ui it ta ar rd d « « i il l e es st t
i
in nt te er rd di it t d d’ ’i in nt te er rd di ir re e » ». .
O Or r, , u un ne e s so oc ci ia al l- -d dé ém mo oc cr ra at ti ie e d de ev ve en nu ue e l li ib be er rt ta ai ir re e é ép po ou us se e c ce et tt te e p pe er rm mi is ss si iv vi it té é e et t e el ll le e
é
év va ac cu ue e l le es s n no or rm me es s a au u p pr ro of fi it t d de e l l’ ’i id dé éo ol lo og gi ie e d du u d dé és si ir r, , l la aq qu ue el ll le e e es st t c co om mm me e l la a c ca ar ro ot tt te e d de e l la a
p
pa as ss si io on n e et t d de e l l’ ’o op pp pr re es ss si io on n c ca ap pi it ta al li is st te es s. . A Au u m mo oy ye en n d de e c ce et tt te e é éc co on no om mi ie e p pr ro os st ti it tu ut ti io on nn ne el ll le e
d
du u d dé és si ir r, , l le e c ca ap pi it ta al li is sm me e d de e l la a s sé éd du uc ct ti io on n à à g ga ai in n d de e c ca au us se e. . L Le e m ma ar rc ch hé é c ca am mo ou uf fl lé é d de e l la a
d
dr ro og gu ue e e en n e es st t l l’ ’e ex xe em mp pl le e t ty yp pe e. . L L’ ’u us sa ag ge e d de e l la a d dr ro og gu ue e d de ev vi ie en nt t à à l l’ ’o oc cc ca as si io on n, , p po ou ur rq qu uo oi i p pa as s, ,
v
vo oi ie e r ro oy ya al le e d de e l l’ ’i in nt té ég gr ra at ti io on n- -s su ub bv ve er rs si io on n. . L Le e p pr rê êt t- -à à- -p po or rt te er r d du u d dé és si ir r e es st t l l’ ’e en nv ve er rs s d do on nt t l le e
r
re ev ve er rs s e es st t l le e p pr rê êt t- -à à- -p po or rt te er r d de e l la a c co on nt te es st ta at ti io on n. . M Mi ic ch he el l C Cl lo ou us sc ca ar rd d f fu ut t l le e p pr re em mi ie er r e et t p pe eu ut t- -
ê
êt tr re e l le e s se eu ul l à à p pe er rc ce ev vo oi ir r q qu ue e l le e s sy ys st tè èm me e l li ib bé ér ra al l- -l li ib be er rt ta ai ir re e d de e l la a s so oc ci ia al l- -d dé ém mo oc cr ra at ti ie e f fa ai it t
a
ap pp pe el l à à c ce et tt te e s so ou up pa ap pe e d de e s sû ûr re et té é – – u un ne e a au ut tr re e s so ou up pa ap pe e é ét ta an nt t l le e v va ac ca ar rm me e é ép pi is so od di iq qu ue e d de es s
m
ma an ni if fe es st ta at ti io on ns s e et t d de es s g gr rè èv ve es s. . D De es s 1 19 98 81 1 d da an ns s « « L Le e C Ca ap pi it ta al li is sm me e d de e l la a S Sé éd du uc ct ti io on n » », ,
l
l’ ’a au ut te eu ur r a av va ai it t p pr ré év vu u – – e en nc co or re e s sa a l lo on ng gu ue e v vu ue e a an nt ti ic ci ip pa at tr ri ic ce e – – l l’ ’e ex xt te en ns si io on n d du u m ma ar rc ch hé é d de e l la a
d
dr ro og gu ue e. . I Il l f fu ut t l le e s se eu ul l à à d dé éc ce el le er r l la a s si ig gn ni if fi ic ca at ti io on n d de e l la a p pa at th ho ol lo og gi ie e. . L Le e d dr ro og gu ué é e es st t l le e f fé ét ti ic ch he e
p
pa ar r e ex xc ce el ll le en nc ce e e et t l l’ ’e es ss se en nc ce e m mê êm me e d de e l la a s so oc ci ié ét té é d de e c co on ns so om mm ma at ti io on n. . I Il l e es st t l le e p pa ar ra an ng go on n d de e
l
l’ ’o or rg ga an ni is sm me e l li ib bé ér ra al l- -l li ib be er rt ta ai ir re e. . « « A Al lo or rs s q qu u’ ’e el ll le e s se e c cr ro oi it t m ma ar rg gi in na al le e, , l la a s sy ym mb bo ol li iq qu ue e
c
co on nt te es st ta at ta ai ir re e d de e l la a d dr ro og gu ue e n no on n s se eu ul le em me en nt t s s’ ’i in nt tè èg gr re e a au u s sy ys st tè èm me e m ma ai is s e en n e es st t l le e c ci im me en nt t » » ( (
p
p 1 10 00 0 ) ). .
P Pl lu us s g gé én né ér ra al le em me en nt t m mo od dè èl le e é éc co on no om mi iq qu ue e e et t m mo od dè èl le e c cu ul lt tu ur re el l s se e c co on nj ju ug gu ue en nt t p po ou ur r
s
s’ ’i im mp po os se er r d da an ns s l le es s m mœ œu ur rs s e en n t ta an nt t q qu ue e m mo od dè èl le e d de e c co on ns so om mm ma at ti io on n l li ib be er rt ta ai ir re e. . C Ce et tt te e
c
co on ns so om mm ma at ti io on n a as ss se er rv vi is ss sa an nt te e, , m mê êm me e l lo or rs sq qu u’ ’e el ll le e s se e f fa ai it t t tr ra an ns sg gr re es ss si iv ve e, , é ép po ou us se e e et t r re en nf fo or rc ce e
l
le e s sy ys st tè èm me e e et t e el ll le e o oc cc cu ul lt te e l la a l lu ut tt te e d de es s c cl la as ss se es s. . C Ce er rt te es s, , l la a c co on ns so om mm ma at ti io on n e es st t d de e p pl lu us s e en n
p
pl lu us s i in né ég ga al li it ta ai ir re e e et t l le e « « b bo ob bo o » » ( ( b bo ou ur rg ge eo oi is s- -b bo oh hê êm me e ) ) s s’ ’i im mp po os se e e en n c ch ha am mp pi io on n d de e l la a
s
so oc ci ia al l- -d dé ém mo oc cr ra at ti ie e l li ib be er rt ta ai ir re e. . D De e p pa ar r l la a s su ur re ex xp pl lo oi it ta at ti io on n e et t l le e c ch hô ôm ma ag ge e, , l la a c cl la as ss se e o ou uv vr ri iè èr re e
é
él la ar rg gi ie e s se e t tr ro ou uv ve e e en n é ét ta at t d de e s so ou us s- -c co on ns so om mm ma at ti io on n r re el la at ti iv ve e t to ou ut t e en n é ét ta an nt t m mé éd du us sé ée e e et t
s
sé éd du ui it te e p pa ar r l la a p pu ub bl li ic ci it té é e et t l le es s m mé éd di ia as s a au u p po oi in nt t d de e c co on nt te em mp pl le er r i im ma ag gi in na ai ir re em me en nt t l l’ ’i id dé éa al li it té é
c
co on ns su um mé ér ri is st te e. . S Sy yn nt th hè ès se e d de e l la a v va al le eu ur r i id dé éo ol lo og gi iq qu ue e e et t d de e l la a v va al le eu ur r m ma ar rc ch ha an nd de e … … I Il l s s’ ’a ag gi it t
p
po ou ur r l le e c co on ns su um mé ér ri is sm me e c ca ap pi it ta al li is st te e d d’ ’i in nc ci it te er r à à u un ne e s su ur rc co on ns so om mm ma at ti io on n i id dé éo ol lo og gi is sé ée e, ,
s
sé ém mi io ol lo og gi iq qu ue e e et t s sy ym mb bo ol li iq qu ue e e et t à à u un ne e d dé éf fo ou ul le em me en nt t s sy ym mb bo ol li iq qu ue e. .

T Tr ro oi is s s st tr ra at té ég gi ie es s a as ss su ur re en nt t, , e en n h ha ab bi il le e t tr ri io o, , l l’ ’h ho om mo og gé én né éi it té é d de e l l’ ’o or rg ga an ni is sm me e s so oc ci ia al l- -
d
dé ém mo oc cr ra at te e l li ib be er rt ta ai ir re e, , l le eq qu ue el l e es st t l li ib bé ér ra al l a au u n ni iv ve ea au u p po ol li it ti iq qu ue e, , p pe er rm mi is ss si if f a au u n ni iv ve ea au u d de es s
m
mœ œu ur rs s, , r ré ép pr re es ss si if f a au u n ni iv ve ea au u é éc co on no om mi iq qu ue e : : s su ur re ex xp pl lo oi it ta at ti io on n, , c ch hô ôm ma ag ge e, , c ca ad de en nc ce es s
p
pr ro od du uc ct ti iv vi is st te es s e et t s st tr re es ss s, , p pa au up pé ér ri is sa at ti io on n, , i in né ég ga al li it té és s c cr ro oi is ss sa an nt te es s, , e et tc c … …
2
2 ) ) G Gé én né ér ra al li is sa at ti io on n d de e l la a m ma ar rc ch ha an nd di is sa at ti io on n
U Un n t te el l m ma ar rc ch hé é d du u p pe er rm mi is ss si if f, , u un ne e t te el ll le e e ex xt te en ns si io on n d de e l la a l li ib bé ér ra al li is sa at ti io on n i im mp pl li iq qu ue en nt t
l
la a d de eu ux xi iè èm me e a an nt ti ic ci ip pa at ti io on n m ma aj je eu ur re e d de e M Mi ic ch he el l C Cl lo ou us sc ca ar rd d, , à à s sa av vo oi ir r l la a g gé én né ér ra al li is sa at ti io on n d de e l la a
f
fo or rm me e m ma ar rc ch ha an nd di is se e. . L La a m ma ar rc ch ha an nd di is sa at ti io on n a af ff fe ec ct te e d de e p pl lu us s e en n p pl lu us s l l' 'e en ns se em mb bl le e d de es s r ra ap pp po or rt ts s
e
en nt tr re e l le es s g ge en ns s p pa ar r l la a c co on ns so om mm ma at ti io on n o ou u l le e d dé és si ir r d de e c co on ns so om mm me er r, , t ta an nt t d de es s r ra ap pp po or rt ts s
c
co on nc cr re et ts s q qu ue e d de es s r ra ap pp po or rt ts s d da an ns s l l' 'i im ma ag gi in na ai ir re e, , d da an ns s l la a m mo od de e e et t d da an ns s l la a p pu ub bl li ic ci it té é. . T To ou ut t
s
s' 'é év va al lu ue e m ma ar rc ch ha an nd dé é. .
C Ce et tt te e g gé én né ér ra al li is sa at ti io on n d de e l la a f fo or rm me e m ma ar rc ch ha an nd de e e en ng ge en nd dr re e, , d d' 'u un ne e p pa ar rt t, , u un ne e
s
so oc ci ia al li is sa at ti io on n d de e l la a p pr ro od du uc ct ti io on n e et t d de e l la a c co on ns so om mm ma at ti io on n d de e m ma as ss se e a av ve ec c d di iv vi is si io on n c cr ro oi is ss sa an nt te e
d
du u t tr ra av va ai il l, , m ma ai is s, , d d' 'a au ut tr re e p pa ar rt t, , u un n m mo ou uv ve em me en nt t d d' 'i in nd di iv vi id du ua al li is sa at ti io on n d de e l la a r ré éa al li is sa at ti io on n d de e l la a
v
va al le eu ur r d d' 'u us sa ag ge e. . L La a s so oc ci ié ét té é c ci iv vi il le e s se e s so ou um me et t a au u m ma ar rc ch hé é h hé ég gé ém mo on ni iq qu ue e d du u l li ib bé ér ra al li is sm me e. .
T
To ou ut t d de ev vi ie en nt t m ma ar rc ch ha an nd di is se e e et t m ma ar rc ch ha an nd da ag ge e, , m mê êm me e l la a c cu ul lt tu ur re e, , m mê êm me e l le e c co or rp ps s h hu um ma ai in n. .
L
La a m ma ar rc ch ha an nd di is sa at ti io on n e es st t d dé ém me es su ur ré ée e t to ou ut t a au ut ta an nt t q qu ue e l l' 'e es sc cl la av va ag ge e. . I Il l n n' 'y y a a p pl lu us s q qu ue e d de es s
v
va al le eu ur rs s m ma ar rc ch ha an nd de es s e et t f fi in na an nc ci iè èr re es s a au u m mé ép pr ri is s d de es s v va al le eu ur rs s h hu um ma ai in ne es s e et t s sp pi ir ri it tu ue el ll le es s. .
3
3 ) ) F Fi in n d de e l la a p pr ré éé ém mi in ne en nc ce e d du u p pr ro ol lé ét ta ar ri ia at t e et t e ex xt te en ns si io on n d de es s s su ur re ex xp pl lo oi it té és s e et t o op pp pr ri im mé és s
L Le e r rè èg gn ne e d de e l la a m ma ar rc ch ha an nd di is sa at ti io on n s s' 'o op pè èr re e g gr râ âc ce e a au ux x c co ou uc ch he es s m mo oy ye en nn ne es s q qu ui i
s
s' 'a ac cc cr ro oi is ss se en nt t e en n r ra ai is so on n d de es s e ex xi ig ge en nc ce es s d de e l la a p pr ro od du uc ct ti io on n e et t d de e s so on n c co on nt tr rô ôl le e, , c ce e q qu ui i n no ou us s
a
am mè èn ne e à à l la a t tr ro oi is si iè èm me e a an nt ti ic ci ip pa at ti io on n m ma aj je eu ur re e. . C Cr ri it ti iq qu ué é p pa ar r l le e p pa ar rt ti i c co om mm mu un ni is st te e d do on nt t i il l
s
so ou ul li ig gn na ai it t a av ve ec c i in ns si is st ta an nc ce e l le e r re et ta ar rd d t th hé éo or ri iq qu ue e, , M M. .C C. . a av va ai it t p pr ré év vu u, , i il l y y a a p pl lu us s d de e q qu ua ar ra an nt te e
a
an ns s, , q qu ue e l le e p pr ro ol lé ét ta ar ri ia at t n ne e s se er ra ai it t p pl lu us s d dé és so or rm ma ai is s l le e p pr ri in nc ci ip pa al l p pr ro od du uc ct te eu ur r d de e p pl lu us s- -v va al lu ue e n ni i
l
la a f fo or rc ce e r ré év vo ol lu ut ti io on nn na ai ir re e p pa ar r e ex xc ce el ll le en nc ce e. . L Le e p pr ro ol lé ét ta ar ri ia at t n n' 'e es st t q qu u' 'u un ne e f fo or rc ce e p pr ro od du uc ct ti iv ve e
p
pa ar rm mi i d d' 'a au ut tr re es s. . C C' 'e es st t p po ou ur rq qu uo oi i M M. . C Cl lo ou us sc ca ar rd d n ne e r re ec co on nn na ai is ss sa ai it t p pa as s u un n r rô ôl le e m mo ot te eu ur r e et t
d
di ir ri ig ge ea an nt t à à l la a c cl la as ss se e o ou uv vr ri iè èr re e e et t i il l r ré éc cu us sa ai it t p pa ar r c co on ns sé éq qu ue en nt t l la a p pr ré ét te en nt ti io on n d du u P PC CF F d d' 'e en n
c
co on ns st ti it tu ue er r l l' 'a av va an nt t- -g ga ar rd de e. . T Tr rè ès s t tô ôt t, , i il l a av va ai it t p pr ré év vu u q qu ue e, , d de e p pl lu us s e en n p pl lu us s, , d d' 'a au ut tr re es s c co ou uc ch he es s
q
qu ue e l la a c cl la as ss se e o ou uv vr ri iè èr re e c co on ns st ti it tu ue er ra ai ie en nt t l le e p pr ro oc cè ès s d de e p pr ro od du uc ct ti io on n. . I Il l a a c cr ré éé é l le e t te er rm me e e et t
m
mê êm me e l le e c co on nc ce ep pt t d de e T Tr ra av va ai il ll le eu ur r C Co ol ll le ec ct ti if f, , l le eq qu ue el l e en ng gl lo ob be er ra a d de e p pl lu us s e en n p pl lu us s d de e s sa al la ar ri ié és s
e
et t m mê êm me e d de e f fo on nc ct ti io on nn na ai ir re es s e et t a ap pp pa ar re en nt té és s, , n no on n o ou uv vr ri ie er rs s e et t, , d da an ns s c ce er rt ta ai in ns s, , n no on n
d
di ir re ec ct te em me en nt t p pr ro od du uc ct ti if fs s. . C C' 'é ét ta ai it t d di ir re e l la a p pé ér re em mp pt ti io on n d de es s i il ll lu us st tr re es s f fi ig gu ur re es s h hi is st to or ri iq qu ue es s q qu ue e
f
fu ur re en nt t p pr ro ol lé ét ta ar ri ia at t e et t c cl la as ss se e o ou uv vr ri iè èr re e. . L Le e m me es ss si ia an ni is sm me e p pr ro ol lé ét ta ar ri ie en n f fu ut t u un ne e o op pp po or rt tu un ne e
n
no ot ti io on n m mé ét ta ap ph hy ys si iq qu ue e e et t l la a r ré év vo ol lu ut ti io on n d du u G Gr ra an nd d S So oi ir r, , u un n m my yt th he e c co on nt tr ra ad di ic ct to oi ir re em me en nt t
m
mo ob bi il li is sa at te eu ur r e et t c co om mp pe en ns sa at to oi ir re e, , m mi il li it ta an nt t e et t a ap pa ai is sa an nt t. .

M M. .C C. . r re ec ch he er rc ch ha ai it t c co on ns sé éq qu ue em mm me en nt t u un ne e a al ll li ia an nc ce e d de es s c co ou uc ch he es s m mo oy ye en nn ne es s e et t d du u
T
Tr ra av va ai il ll le eu ur r C Co ol ll le ec ct ti if f, , e et t c ce el la a d d' 'a au ut ta an nt t p pl lu us s q qu ue e l la a s su ur re ex xp pl lo oi it ta at ti io on n d de es s o ou uv vr ri ie er rs s s s' 'é ét te en nd da ai it t
à
à l l' 'e en ns se em mb bl le e d de es s t tr ra av va ai il ll le eu ur rs s, , n no ot ta am mm me en nt t à à t to ou us s l le es s e em mp pl lo oy yé és s e et t a au ux x I IT TC C ( (i in ng gé én ni ie eu ur rs s, ,
t
te ec ch hn ni ic ci ie en ns s e et t c ca ad dr re es s) ). . L La a g gé én né ér ra al li is sa at ti io on n d de e l la a m ma ar rc ch ha an nd di is sa at ti io on n v va a d de e p pa ai ir r, , s se el lo on n l la a
j
ju us st te e a an nt ti ic ci ip pa at ti io on n c cl lo ou us sc ca ar rd di ie en nn ne e, , a av ve ec c l la a g gé én né ér ra al li is sa at ti io on n d de e l la a s su ur re ex xp pl lo oi it ta at ti io on n e et t d de e
l
l' 'o op pp pr re es ss si io on n d du u n né éo ol li ib bé ér ra al li is sm me e c ca ap pi it ta al li is st te e. .
4
4 ) ) M Me en na ac ce e d de e d dé és sa ag gr ré ég ga at ti io on n d de e l l’ ’E Et ta at t- -N Na at ti io on n
S Si i c ce et tt te e a al ll li ia an nc ce e n ne e r re es st ta ai it t p pa as s q qu u' 'u un n e es sp po oi ir r o ou u u un n p pr ro oj je et t, , e el ll le e d de ev vr ra ai it t s s' 'o op pp po os se er r a au u
d
da an ng ge er r, , q qu ua at tr ri iè èm me e a an nt ti ic ci ip pa at ti io on n, , q qu ue e m mo on n a am mi i M Mi ic ch he el l a av va ai it t p pr ré év vu u d dè ès s l le es s a an nn né ée es s 1 19 98 80 0. .
L
La a s st tr ra at té ég gi ie e n né éo ol li ib bé ér ra al le e c co on ns si is st te er ra a à à p pr re en nd dr re e e en n t te en na ai il ll le es s l l' 'E Et ta at t- -n na at ti io on n e en nt tr re e l le es s r ré ég gi io on ns s
q
qu ui i s se er ro on nt t a ag gr ra an nd di ie es s e et t l l' 'E Eu ur ro op pe e c co on ns st ti it tu ué ée e. . L L' 'E Et ta at t- -n na at ti io on n n ne e s se er ra a d d' 'a ai il ll le eu ur rs s g gu uè èr re e p pl lu us s
q
qu u' 'u un n a ap pp pa ar re ei il l d de e m ma ar rc ch hé é. . D Dè ès s l lo or rs s v vo on nt t s se e d dé és sa ag gr ré ég ge er r l le es s i in ns st ti it tu ut ti io on ns s n na at ti io on na al le es s s su ur r l le es s
d
de eu ux x f fr ro on nt ts s, , l le es s r ré ég gi io on ns s r re ev vu ue es s e et t l l' 'E Eu ur ro op pe e c co om mp pl lé ét té ée e a au u s se er rv vi ic ce e d du u g gr ra an nd d c ca ap pi it ta al l. . I Il l y y a a
u
un ne e t tr re en nt ta ai in ne e d d' 'a an nn né ée es s, , M M. .C C. . p pr ro on no os st ti iq qu ua ai it t d dé éj jà à q qu ue e l l' 'E Eu ur ro op pe e, , v vi ie eu ux x r rê êv ve e h hu um ma an ni is st te e, , e es st t
d
dé ép po os ss sé éd dé ée e d de e s so on n a au ut th he en nt ti ic ci it té é e et t d dé év vo oy yé ée e p pa ar r l le e n né éo ol li ib bé ér ra al li is sm me e d de es s m mo on no op po ol le es s e et t p pa ar r
l
la a f fi in na an nc ci ia ar ri is sa at ti io on n. . I Il l é ét ta ai it t d dé éj jà à, , f fo or rt t a av va an nt t l l' 'h he eu ur re e, , p po ou ur r l le e n no on n à à l l' 'E Eu ur ro op pe e t tr ra ah hi ie e e et t
i
in nf fé éo od dé ée e a au u n né éo ol li ib bé ér ra al li is sm me e c ca ap pi it ta al li is st te e. . L La a p po ol li it ti iq qu ue e p pa as ss sa ai it t e en n a au ut tr re e, , c ch he ez z M M. .C C. . p pa ar r l la a
s
sp ph hè èr re e d de e l l' 'é ém mo ot ti io on n e et t d du u s se en nt ti im me en nt t. . « « J Je e s su ui is s o or ri ig gi in na ai ir re e d de e G Ga ai il ll la ac c. . T To ou us s m me es s p pa ar re en nt ts s
s
so on nt t d de es s p pa ay ys sa an ns s o ou u d de es s g ge en ns s q qu ui i t tr ra av va ai il ll le en nt t d da an ns s l le e v vi in n. . P Po ou ur r e eu ux x, , l l' 'E Eu ur ro op pe e m ma ar rc ch ha an nd de e
c
co on ns st ti it tu ue er ra a u un ne e m me en na ac ce e v vi it ta al le e » ». .
5
5 ) ) P Pa ar rl le em me en nt t d du u T Tr ra av va ai il ll le eu ur r C Co ol ll le ec ct ti if f
L Le e T Tr ra av va ai il ll le eu ur r C Co ol ll le ec ct ti if f n ne e s se e r ré éd du ui it t p pl lu us s à à c ce e q qu ui i f fu ut t l la a c cl la as ss se e o ou uv vr ri iè èr re e. . M M. .C C. .
p
pr ré éd di it t a av ve ec c j ju us st te es ss se e q qu u' 'i il l d de ev vi ie en nd dr ra a d de e p pl lu us s e en n p pl lu us s e ex xt te en ns si if f, , c ce e q qu ui i r re eq qu ui ie er rt t l la a
c
ci in nq qu ui iè èm me e a an nt ti ic ci ip pa at ti io on n. . C Co om mm me e p po ou ur r l la a s si ix xi iè èm me e, , n no ou us s v vo oi ic ci i d da an ns s l le e l lo on ng g t te er rm me e, , v vo oi ir re e
d
da an ns s l l' 'u ut to op pi ie e, , n né éa an nm mo oi in ns s q qu ue e n no ot tr re e a am mi i – – d de e M Ma ar ri ie e- -A An nt to oi in ne e R Ri ie eu u e et t d de e m mo oi i- -m mê êm me e – –
p
pr ré év vo oi it t o op pé ér ra at to oi ir re e. . E En n e ef ff fe et t, , M Mi ic ch he el l e en n a ap pp pe el ll le e à à u un n n no ou uv ve el l a ac ct te eu ur r p po ol li it ti iq qu ue e q qu ui i m me et tt tr ra ai it t
e
en n v va al le eu ur r u un ne e d dy yn na am mi iq qu ue e i in né éd di it te e d de e c co og ge es st ti io on n d du u t tr ra av va ai il l. . A Av va an nt t d d' 'e en n v ve en ni ir r à à l la a
p
pr ro op po os si it ti io on n d du u P Pa ar rl le em me en nt t d du u T Tr ra av va ai il ll le eu ur r C Co ol ll le ec ct ti if f, , M M. .C C. . a av va ai it t d de em ma an nd dé é u un ne e r ré éf fo or rm me e
p
pl lu us s m me es su ur ré ée e : : s su ub bs st ti it tu ue er r a au u S Sé én na at t u un ne e C Ch ha am mb br re e d du u T Tr ra av va ai il l, , l la aq qu ue el ll le e, , d do ot té ée e d du u m mê êm me e
p
po ou uv vo oi ir r q qu ue e l l' 'a ac ct tu ue el l S Sé én na at t, , é él li im mi in ne er ra ai it t l l' 'i im mp pu ui is ss sa an nt t C Co on ns se ei il l É Éc co on no om mi iq qu ue e e et t S So oc ci ia al l. . A A
s
so on n i in ns su u, , l l' 'é ém mi in ne en nt t p pe en ns se eu ur r g ga ai il ll la ac co oi is s a av va ai it t r re et tr ro ou uv vé é l là à u un ne e i id dé ée e d d' 'u un n a au ut tr re e t ta ar rn na ai is s, , u un ne e
i
id dé ée e j ja au ur ré és si ie en nn ne e. . D Da an ns s s so on n a ar rt ti ic cl le e « « L La a C Ch ha am mb br re e d du u T Tr ra av va ai il l » », , 1 13 3 j ja an nv vi ie er r 1 18 88 89 9, , 2 24 4
N
Ni iv vo os se e a an n 9 97 7) ), , J Je ea an n J Ja au ur rè ès s a av va ai it t p pr ro oc cl la am mé é : : « « L L' 'a av vè èn ne em me en nt t d du u t tr ra av va ai il l d da an ns s l l' 'o or rd dr re e
p
po ol li it ti iq qu ue e d do oi it t p pr ré ép pa ar re er r l l' 'a av vè èn ne em me en nt t d du u t tr ra av va ai il l d da an ns s l l' 'o or rd dr re e s so oc ci ia al l » ». . T Te el ll le e é ét ta ai it t
é
ég ga al le em me en nt t l la a r re ev ve en nd di ic ca at ti io on n d du u g ga ai il ll la ac co oi is s M Mi ic ch he el l. . J Je ea an n J Ja au ur rè ès s a av va ai it t i in ns si is st té é s su ur r c ce et tt te e