L`analyse du métabolisme urbain: intérêt et limites pour l

!
"#$%$&'()!*+!,-.$/0&1(,)!+2/$1%3!1%.-24.!
).!&1,1.)(!50+2!&#-6$&+$.10%!*)!&$!
*+2$/1&1.-!*)!&#$552061(10%%),)%.!
$&1,)%.$12)!*#+%!.)221.012)!7!
")!8$(!*)!90%.5)&&1)2!$::&0,-2$.10%!
!
!!
!
!
!
!
!
!"#$%&'()'(&'*+'&*+'(,&"-'./"(,0&(1$20(!3.3'&0(!$./'&$(
1'(45(6',/'#7&'(8594(
!
!
:$3&(2;$7/'./%$.()3(<(
!0-/'&(&'*+'&*+'(8=(>8?8(
Agriculture,+Alimentation+et+Développement+Durable+
!
;0+(!&$!*12)8.10%!*)!3!<)%0=.!>$6120%!
!
!
!
;)5.),/2)!?@AB

!
!
;0,,$12)!
!
;0,,$12)!
@ABCD?EFB@DA( 9!
9G(?H(1;HFD1DI@F>1(HFDAD!@F6J(>E(FDAFH:B(?H(!HB>KD1@6!H((6DF@D=HFDAD!@LEH( M!
9G9(N(HFD1DI@F>1(HFDAD!@F6(O( P!
!!!!!!!!ACACA!"D!EFGHD;;I;!DHGJG9KLID!DM!"#DJMFGEKD! N!
9G8!1H(!HB>KD1@6!H(6DF@D=HFDAD!@LEH(98!
!!!!!!!!AC?CA!"#OJO"P;D!>I!9DMO<G"K;9D!;GHKGQDHGJG9KLID!AB!
9G4!@!:DCB>AFH(?H(1;>A>1Q6H(?E(!HB>KD1@6!H(ECK>@A(<(FDAAHR@DA(N(S@6EH11H(O(HABCH(HFD6Q6BH!H6(HB(
6Q6BH!H6(6DF@D=HFDAD!@LEH6G( 9P!
!!!!!!!!!ACBCA!OEE"KHOMKGJ;!>D!"#OJO"P;D!>I!9DMO<G"K;9D!AR!
8G(1H(!HB>KD1@6!H(ECK>@A<!HBTD?H(?;>A>1Q6H(?E(!HB>KD1@6!H(6DF@D=HFDAD!@LEH(
(89!
8G9(1H((!HB>KD1@6!H(ECK>@A(<(FDAAHR@DA(HABCH(HFD6Q6BH!H6(HB(6Q6BH!H6(6DF@DHFDAD!@LEH6(84!
!!!!!!!?CACA!EFKJHKEO"D;!9DMSG>D;!EGIF!"TOJO"P;D!>I!9DMO<G"K;9D!IF<OKJ!?U!
8G8(BC>S>ER(HR@6B>AB6(8U!
8G4(1;>A>1Q6H(?E(!HB>KD1@6!H(1@H(>(1;>1@!HAB>B@DA(8V!
!!!!!!!!?CBCA!"#OVGMD!?W!
!!!!!!!!?CBCACA!K9EGFMOJHD!>D!"#OJO"P;D!>D;!X"IY!>D!"#OVGMD!B@!
!!!!!!!!?CBCAC?!"D;!DMOED;!>D!"O!HO;HO>D!>D!"#OVGMD!B?!
4G(1;THC>E1B(HB((!DAB:H11@HC(>II1D!HC>B@DA(<(EA(F>6(HRH!:1>@CH(?E(!HB>KD1@6!H(
1@AH>@CH(HB(?HW@F@B>@CH(44!
4G9!DKXHFB@W(?H(1;HBE?HY(:HC@!HBCH(HB(>AAHH(?;HBE?H(44!
4G8!:C@AF@:>1H6(F>C>FBHC@6B@LEH6(?H(1>(CHI@DA(?;HBE?H(4M!
!!!!!!!!BC?CA!HGJMDYMD!>D9GZFOESKLID!BU!
!!!!!!!!BC?C?!HGJMDYMD!;GHKGDHGJG9KLID!BW!
!!!!!!!!BC?CB!EFKJHKEO"D;!HOFOHMDFK;MKLID;!>D;!MDFFKMGKFD;!>#DMI>D;!UA!
4G4!CH6E1B>B6(MM!
!!!!!!!!BCBCA!X"IY!UR!
!!!!!!!!BCAC?!<K"OJ!>D;!X"IY!ZDJDFO"!"KD!O!"#O"K9DJMOMKGJ!DM!OZFKHI"MIFD![R!
!!!!!!!!BCACB!<K"OJ!>D!X"IY!>#OVGMD![W!
FDAF1E6@DA(U4!
>AAHRH6(UP!
K@K1@DIC>:T@H(Z4!
!
!
!
!
!

!
!
M$/&)(!
!
Table!des!figures!
!"#$%&'(')*+,&-.'/&'01,*2*#",32'1,*+*4",50'66666666666666666666666666666666666666666666666666666666'7!
!"#$%&'8'19*2$."*+'/&'2:&+.%*-"&';$"',"%,$2&'<'.%39&%5'/$'5=5.>4&'5*,"*?@,*+*4";$&'666666666666666666666666'(A!
!"#$%&'B'C"DD@%&+,&5'&+.%&'-%*D"2&'[email protected]*2";$&'/&5'%@#"4&5'5*,"*'@,*2*#";$&5''3#%3"%&'&.'"+/$5.%"&2'66666666666'(8!
!"#$%&'F'G"23+'/&'43.">%&5'E%$.&5H'I2&'/&'!%3+,&H'8AABH'J.'K.L'666666666666666666666666666666666666666666'(B!
!"#$%&'M'[email protected]*/&5'/&'%&,O&%,O&5'-*$%'3+32=5&%'2&'[email protected]*2"54&'/&5'5=5.>4&5'5*,"*?@,*+*4";$&5'666666666666'(P!
!"#$%&'P'Q+32=5&'/$'[email protected]*2"54&R'4*/>2&'66666666666666666666666666666666666666666666666666666666'(S!
!"#$%&'S'T&-%@5&+.3."*+'/$'[email protected]*2"54&'/$%3E2&'/&'23'9"22&'/&'U*%*+.*'V*%.'W3+/5'666666666666666666666666'8A!
!"#$%&'7'19*2$."*+'/&5'4*/>2&5'/$'-%*,&55$5';$"'/@,%"9&+.'2&'[email protected]*2"54&'666666666666666666666666666666'88!
!"#$%&'X'W&',*+,&-.'/&'[email protected]*2"54&'$%E3"+'6666666666666666666666666666666666666666666666666666666'8B!
!"#$%&'(A'Y=4E*2&5'/&5',"%,$".5'/Z@+&%#"&'&+'"+.&%3,."*+'39&,'2Z@,*5=5.>4&'666666666666666666666666666666'8M!
!"#$%&'(('T&-%@5&+.3."*+'5,O@43.";$&'/$',=,2&'/&'9"&'/Z$+'-%*/$".'666666666666666666666666666666666666'8M!
!"#$%&'(8'W&'[email protected]*2"54&'/&'G%$[&22&5H'G&2#";$&'3$'/@E$.'/&'(XSA'666666666666666666666666666666666666'8P!
!"#$%&'(B')O%*+*2*#"&'/&5'@.$/&5'/$'[email protected]*2"54&'$%E3"+'66666666666666666666666666666666666666666666'87!
!"#$%&'(F'Y,O@43'/$',"%,$".'/&'2Z3\*.&'66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666'BA!
!"#$%&'(M'W&',=,2&'#2*E32'/&'2Z3\*.&'-%@"+/$5.%"&2'&.'3,.$&2'66666666666666666666666666666666666666666666'B(!
!"#$%&'(P'V@%"4>.%&'/&'N*+.-&22"&%'Q##2*4@%3."*+]'Y$%D3,&'&+'&5-3,&5'9&%.&5'666666666666666666666666666'BB!
!"#$%&'(S'W3',*44$+3$.@'/Z3##2*4@%3."*+'/&'N*+.-&22"&%'&.'5*+'3"%&'$%E3"+&'666666666666666666666666666'BP!
!"#$%&'(7'23',%*"553+,&'4*+.-&22"@%3"+&'/3+5'5*+',*+.&[.&'/@-3%.&4&+.32&'666666666666666666666666666666'BS!
!"#$%&'(X'19*2$."*+'/&'2:$%E3+"53."*+'/&'N*+.-&22"&%'Q##2*4@%3."*+'66666666666666666666666666666666666'B7!
!"#$%&'8A'19*2$."*+'/&'2Z$%E3+"53."*+'/Z$+&'-3%."&'/&'N*+.-&22"&%'66666666666666666666666666666666666666'B7!
!"#$%&'8('15-3,&5'/Z"+.&+5".@'$%E3"+&'-*.&+."&22&'3,.$&25'666666666666666666666666666666666666666666666'B7!
!"#$%&'88'T@-3%."."*+'/&5'&5-3,&5'/&'N*+.-&22"&%'3##2*4@%3."*+'66666666666666666666666666666666666666'F8!
!"#$%&'8B'W&5'$+".@5'3#%*'-O=5"*+*4";$&5'/&'N*+.-&22"&%'Q##2*4@%3."*+'6666666666666666666666666666666'F8!
!"#$%&'8F'19*2$."*+'/&'23'/"5-*+"E"2".@'32"4&+.3"%&'!%3+,&'J#]O3E]3+'66666666666666666666666666666666666'F7!
!"#$%&'8M'1[.%3,."*+'2*,32&'$."2"5@&'&+'!%3+,&H'(XXA?8A(AH'4"22"*+5'/&'.*++&5'66666666666666666666666666666'FX!
!"#$%&'8P'^*4E%&'/&5'O&,.3%&5'E*"5@5'/3+5'2Z_@%3$2.'&+.%&'(XSF?8AAS'6666666666666666666666666666666666'MA!
!"#$%&'8S'`43#&'/&5'&5-3,&5'E*"5@5'/&'2Z_@%3$2.'6666666666666666666666666666666666666666666666666666'MA!
!"#$%&'87'V%*9&+3+,&5'/&5'D%$".5'&.'2@#$4&5'aH'8AAPH'_@%3$2.'66666666666666666666666666666666666666666'MB!
!"#$%&'8X'V%*9&+3+,&5'/&5',@%@32&5'&.'-%*/$".5'3+"43$['aH'8AAPH'_@%3$2.'6666666666666666666666666666666'MF!
!"#$%&'BA'14"55"*+'/&'#3\'<'&DD&.'/&'5&%%&H'_@%3$2.H'8AAPH'J.'66666666666666666666666'Erreur+!+Signet+non+défini.!
!"#$%&'B('14"55"*+5'/&'#3\'<'&DD&.'/&'5&%%&H'8AAPH'_@%3$2.'66666666666666666666666666666666666666666666'MP!
!"#$%&'B8'G"23+'/&'43.">%&5'E%$.&5'J.HK.LH'_@%3$2.H'8AAP'6666666666666666666666666666666666666666666666'M7!
!"#$%&'BB'G"23+'/&'43.">%&5'E%$.&5'J.H'K.LH'N*+.-&22"&%'3##2*4@%3."*+H'8AAP'666666666666666666666666666666'MX!
!"#$%&'BF'G"23+'/&5'D2$['/&'2Z3\*.&'/3+5'2Z_@%3$2.'8AAPH'J#^]J48]3+'66666666666666666666666666666666666'PA!
!"#$%&'BM'G"23+'/&5'D2$['/&'2Z3\*.&'-3%'O3E".3+.'O@%3$2.3"5'H'8AAPHJ#^]O3E]3+'6666666666666666666666666666'P(!
!"#$%&'BP'1932$3."*+'/&5'\*+&5'9$2+@%3E2&5'-3%'+".%3.&5'666666666666666666666666666666666666666666666'P8!
!
Table!des!tableaux!
U3E2&3$'('C"DD@%&+,&5'/&5'"+.&%,*44$+32".@5'&+'!%3+,&!_____________________________________________________________!35!
U3E2&3$'8'b3%"3."*+'/&'23'-*-$23."*+'&+.%&'(XXX?8AAP!_______________________________________________________________!37!
U3E2&3$'B'V*-$23."*+'3,."9&'&+'8AAP'K-&%5*++&5'/&'(M'<'PF'3+5L!____________________________________________________!40!
U3E2&3$'F'V%"+,"-32&5',3%3,.@%"5.";$&5'/&5'.&%%".*"%&5'/Z@.$/&5'8AAP!_________________________________________________!41!
U3E2&3$'M'V%*/$,."*+'/&',@%@32&5H'2@#$4&5'&.'D%$".5H'_@%3$2.H'8AAPH'c.*++&5!________________________________________!49!
U3E2&3$'P'U3$['/Z@9*2$."*+'/&'E*"5&4&+.!_____________________________________________________________________________!50!
U3E2&3$'S'T@,*2.&'/$'E*"5H'8AAPHJ.!____________________________________________________________________________________!51!
U3E2&3$'7'G"23+'/&'E"*4355&H'8AAPH'J.!_________________________________________________________________________________!51!
U3E2&3$'X'G"23+'/&5'D2$['/&'D%$".5H'2@#$4&5H',@%@32&5H'-%*/$".5'3+"43$[H'_@%3$2.H'8AAPH'J.!__________________________!52!
U3E2&3$'(A')*+5*443."*+'/Z&3$'&+'4"22"&%5'/&'4B!___________________________________________________________________!54!
U3E2&3$'(('14"55"*+'/&'-*22$3+.5'3.4*5-O@%";$&5'&.'#3\'<'&DD&.'/&'5&%%&H'_@%3$2.H'8AAPH'J.!_______________________!55!
U3E2&3$'(8'U*.32".@'/&5'@4"55"*+5'/3+5'2Z_@%3$2.!_____________________________________________________________________!55!
U3E2&3$'(B')*4-*5.'/&'-%*/$".5'*%#3+";$&5!__________________________________________________________________________!57!
!
!

!
!
;1:&)(!).!$820%',)(!
!
Sigles!et!acronymes!
!
OZFD;MD3!91%1(.\2)!*)!&T$:218+&.+2)!*)!&T$:20$&1,)%.$12)!).!*)!&$!]024.!
HGFEDJ3!H0,1.-!*T021)%.$.10%!50+2!*)(!52$.1^+)(!$:2180&)(!2)(5)8.+)+()(!
>9H3!*12)8.!,$.)21$&!80%(+,5.10%!
>9K3!>12)8.!9$.)21$&!K%5+.!
>FOOX!3!>12)8.10%!2-:10%$&!*)!&T$&1,)%.$.10%_!*)!&T$:218+&.+2)!).!*)!&$!]02).!*+!"$%:+)*08!F0+((1&&0%!!
D"3!)`.2$8.10%!&08$&)!
DIFG;MOM3!>).$1&)*!;.$.1(.18(!0%!.a)!D+205)$%!H0,1((10%!
D`3!)`502.$.10%!
XOG;MOM3!X00*!$%*!O:28+&.+2)!G2:$%1b$.10%!
XXG93!]2$8.10%(!])2,)%.$/&)(!*T02*+2)(!,-%$:\2)(!
ZODH!3!Z20+5),)%.(!O:2180&)(!*TD`5&01.$.10%!H0&&)8.16)!
KXJ3!K%6)%.$12)!*)!X02).!J$.10%$&!
KJ;DD3!K%(.1.+.!J$.10%$&!*)!&$!(.$.1(.1^+)!).!*)(!-.+*)(!-80%0,1^+)(!
KEHH3!K%.)2:06)2%$,)%.$&!E$%)&!0%!H&1,$.)!Ha$%:)!
K;>J>3!K%(.$&&$.10%!*)!;.08c$:)!*)(!>-8a).(!J0%!>$%:)2)+`!
KMG93!K%(.$&&$.10%(!*)!.2$1.),)%.!*T02*+2)(!,-%$:\2)(!
9D>>M"3!91%1(.\2)!*)!&T-80&0:1)!*+!*-6)&055),)%.!*+2$/&)!).!*)!&T-%)2:1)!
9;H!3!9$21%)!(.)d$2*(a15!80+%81&!
J3!Ob0.)!
GJHX;3!0]]18)!%$.10%$&!*)!&$!8a$(()!).!*)!&$!]$+%)!($+6$:)!
;OO3!;.$.1(.1^+)!$:2180&)!$%%+)&&)!
;OOO!3!('(.\,)(!$:20$&1,)%.$12)(!$&.)2%$.1](!
;HGM3!;8a-,$!*)!80a-2)%8)!.)221.021$&)!
;K9<GY3!H0,5+.)2!520:2$,!]02!.a)!(1,+&$.10%!0]!,$.)21$&_!(+/(.$%8)_)%)2:'!$%*!,0%).$2'!]&0d(!1%!
$%.a2050:)%18!('(.),(!
;KMFO93!('(.\,)!*T1%]02,$.10%!(+2!&)!.2$%(502.!*)!,$28a$%*1()(!
;GD3!;.$.)!0]!D%6120%,)%.!
;MOJ3!;+/(MO%8)!]&0d!O%$&'(1(!
;I9D3!;+(.$%$1/&)!I2/$%!9).$/0&1(,!]02!D+205)C!
eeX3!e02&*!e1&*&1])!X+%*!]02!J$.+2)!
!
Avant8!propos!
!
H)!,-,012)!)(.!!&)!520*+1.!*)!,0%!(.$:)!*)!]1%!*#-.+*)(!*+!,$(.)2!?QO?>?C!H)!(.$:)_!
*#+%)!*+2-)!*)!81%^!,01(_!$!-.-!2-$&1(-!*$%(!&)!8$*2)!*+!520f).!Y$%D**/!g;+(.$1%$/&)!
I2/$%!X00*!;'(.),(h_!8002*0%%-!5$2!&$!Ha$12)!I%)(80!Q!O&1,)%.$.10%(!*+!,0%*)Q!)%!
80&&$/02$.10%!$6)8!;+5O:20C!

!
!
F),)281),)%.(!
!
Remerciements!
!
i)!(0+a$1.)!2),)281)2!.0+.)(!&)(!5)2(0%%)(!^+1!,#0%.!$1*-!*+2$%.!8)!(.$:)!).!($%(!^+1!
&$!2-*$8.10%!*)!8)!,-,012)!%#$+2$1.!5$(!-.-!50((1/&)C!!
i)!2),)281)!.0+.!5$2.18+&1\2),)%.!<)%0=.!>$6120%!50+2!($!*1(50%1/1&1.-_!(0%!$1*)_!()(!
80%()1&(!$61(-(!).!()(!2-]&)`10%(!.0+.!$+!&0%:!*+!(.$:)C!!
I%!:2$%*!,)281!-:$&),)%.!j!&#)%(),/&)!*)!&#-^+15)!*+!520f).!k!;+2X00*!l!50+2!&)+2!
$5502.!*)(!80%%$1(($%8)(C!!
9)281!$+((1!j!Z1&&)(!<1&&)%!50+2!()(!80%()1&(!).!(0%!$1*)!50+2!&$!2-$&1($.10%!*+!/1&$%!
*#$b0.)C!!
i)! (0+a$1.)! -:$&),)%.! 2),)281)2! .0+(! &)(! (.$:1$12)(! *+! HKFO>! ).! ,)(! $,1(_! D*:$2_!
J$0,1_! Z-2$&*1%)! ).! X)2%$%*0! F$,0(_! 50+2! &)+2! (0+.1)%! ,02$&! ).! &)+2! 52-()%8)!
^+0.1*1)%%)C!
D%]1%!+%!:2$%*!,)281!j!,$!]$,1&&)!).!j!e1&&1$,!50+2!.0+.!&)!2)(.)C!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!