TA BL E DE S M AT I È R E S P AGES SOMMAIRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V Préface . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. – PERTINENCE DE L’OUVRAGE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. – CADRE THÉORIQUE ET MÉTHODOLOGIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. – La notion de présentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. – Interaction entre les arguments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. – DROIT ET ARGUMENTATION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. – TRANSDISCIPLINARITÉ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. – CONTENU ET PLAN DE L’OUVRAGE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. – Les lieux de l’argumentation – la défaisabilité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. – Théories de la définition – l’indéfaisabilité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. – Théorie bidimensionnelle de l’argumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. – Théories de la présomption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.5. – Argument a fortiori. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. – CONCLUSION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 2 3 4 6 7 8 9 9 12 14 15 16 17 Théorie bidimensionnelle de l’argumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. – THÉORIE BIDIMENSIONNELLE DE L’ARGUMENTATION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. – Des réductionnismes à une théorie non réductionniste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. – L’orientation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. – La force . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. – Réductionnismes topique et logique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4.1. Réductionnisme logique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4.2. Réductionnisme topique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. – DÉFAISABILITÉ ET INDÉFAISABILITÉ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. – Défaisabilité et indéfaisabilité comme présentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. – Argumentation défaisable . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Négociation et argumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Symétrie, proverbes, lieux de l’argumentation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3. Comparaison. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. – Argumentation indéfaisable . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1. Définition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2. Argument a fortiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.3. Présomptions indéfaisables . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 19 19 20 23 23 23 25 26 26 26 27 27 28 36 36 37 38 BR UYLANT 188051WCX_THEBIARJU_CS4_PC.indd 127 05/09/2012 12:13:13 128 THÉORIE BIDIMENSIONNELLE DE L ’ AR GUMENTATION JUR IDIQUE P AGES 3. – MARQUEURS DE L’ARGUMENTATION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. – Double effet des marqueurs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. – Marqueurs anti-orientés plus forts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1. Mais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.2. Sauf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.3. Créer ou ne pas créer un précédent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. – Marqueurs anti-orientés plus faibles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1. Malgré, bien que, même si, quoique (quoi que) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.2. Malgré tout . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. – Marqueurs co-orientés plus forts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1. Voire, même . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. – Marqueurs co-orientés plus faibles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1. Au moins, du moins, à tout le moins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.2. Ne fût-ce que . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3. D’ailleurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. – CONCLUSION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 39 40 40 42 43 44 44 45 45 45 46 46 47 47 49 La présomption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. – LA PRÉSOMPTION COMME TRAITEMENT DE L’INCERTITUDE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. – CRITÈRES DÉFINITOIRES DE LA PRÉSOMPTION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. – Le renversement de la charge de la preuve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. – La défaisabilité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. – Le probable . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. – Définition sémantique et définition pragmatique de la présomption . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. – LES DEUX TYPES DE PRÉSOMPTIONS DU CODE CIVIL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. – LES TROIS TYPES DE PRÉSOMPTIONS DE LA SCIENCE JURIDIQUE . . . . . . . . . . . . . . . 5. – QUATRE TYPES DE PRÉSOMPTIONS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. – THÉORIE BIDIMENSIONNELLE DE LA PRÉSOMPTION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. – CONCLUSION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 51 52 52 52 53 55 56 57 58 60 63 L’argument a fortiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. – INTRODUCTION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. – L’argument a fortiori en contexte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. – A contrario versus interprétation large ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. – Qu’est-ce qu’une interprétation large ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. – Échelles argumentatives et argument a fortiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.5. – Limites de la critique de Tremblay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.6. – Spécificité de l’argument a fortiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. – L’INTERPRÉTATION TOPIQUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. – Aristote . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. – Perelman. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 65 66 68 69 70 71 73 76 76 76 BR UYLANT 188051WCX_THEBIARJU_CS4_PC.indd 128 05/09/2012 12:13:13 TABLE DE S MATIÈRE S 129 P AGES 2.3. – Peczenik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 2.4. – Robert Kolb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 3. – L’INTERPRÉTATION LOGIQUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 3.1. – La querelle de 1917 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 3.2. – McCall . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 3.3. – Avi Sion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 3.4. – Ducrot. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 4. – THÉORIE BIDIMENSIONNELLE DE L’ARGUMENTATION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 5. – L’ARGUMENT A FORTIORI DANS LE DROIT TALMUDIQUE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 5.1. – Du droit hindou au droit talmudique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 5.1.1. L’argument a fortiori comme triangle scalène. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 5.1.2. Cosmologie et argument a fortiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 5.2. – Théorie talmudique de l’argument a fortiori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 5.3. – Spécificité de l’argument a fortiori parmi les treize règles herméneutiques de Rabbi Ishmael . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 5.4. – Argument a fortiori et argument de proportionnalité . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 6. – CONCLUSION . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Bibliographie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 BR UYLANT 188051WCX_THEBIARJU_CS4_PC.indd 129 05/09/2012 12:13:13