UNIVERSITÉ PARIS-SORBONNE - e

!
- 1 -!
!
!
!
UNIVERSITÉ PARIS-SORBONNE
ÉCOLE DOCTORALE V CONCEPTS ET LANGAGES
T H È S E
pour obtenir le grade de
DOCTEUR DE L’UNIVERSITÉ PARIS-SORBONNE
Discipline : Philosophie
Présentée et soutenue par :
Pierre BÉTRÉMIEUX
le : 19 avril 2013
RÉPONDRE DE LA VULNÉRABILITÉ HUMAINE :
La responsabilité pour autrui, le souci de l’autre.
Sous la direction de :
M. Jean-Michel BESNIER Professeur, Université Paris IV Sorbonne
JURY :
M. Jean-Michel BESNIER
Professeur, Université Paris IV Sorbonne
M. Éric Fiat
Maître de Conférences (HDR), Université Paris-Est Marne-la-Vallée
M. Frédéric Gros
Professeur, Université Paris-Est Créteil
Mme Hélène L’Heuillet
Maître de Conférences (HDR), Université Paris IV-Sorbonne
!

!
- 2 -!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!

!
- 3 -!
TABLE&DES&MATIÈRES&&
!
!"#$%&'%(&)"!*%+%(,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,-!
+%(.)%,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,/!
*&,&0*1.+%(&'%&$"&2.$3%+"#*$*!%&4.)"*3% ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,5!
*3!+6'.7!*63,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,5!
$%&74")8&9.+*'*:.% ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,;-!
"#!$%&'()'*&+!,(-!$(%-&++(-!./"+(%#0"(-!$#%!"12'#'!,(!,%&*' 33333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333 45!
La#justice#sociale#comme#devoir#de#solidarité ................................................................................................ 13!
6#+*7(-'#'*&+-!,(!"#!./"+(%#0*"*'(!(+!,%&*'333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333348!
)&+)($'*&+!$(%-&++(""(!('!)&+)($'*&+!%((""(!,(!"#!./"+(%#0*"*'( 3333333333333333333333333333333333333333333333333333 49!
Conception#personnelle#de#la#vulnérabilité...................................................................................................... 16!
Conception#réelle#de#la#vulnérabilité.................................................................................................................. 17!
Respect#des#droits#de#l’homme............................................................................................................................... 17!
$%&74")8&(67*"$&%!&86$*!*:.% ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,;5!
+&%6#'*.*'(!('!./"+(%#0*"*'( 3333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333 4:!
"#!$%&'()'*&+!,(-!./"+(%#0"(-!;!/+!%((<#6(+!,(!+&-!%(-$&+-#0*"*'(-!-&)*#"(-333333333333333333333333333333 =4!
$%&74")8&#*6)%'*7"$ ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,<-!
"#!./"+(%#0*"*'(!%(.("((!$#%!"(-!('#'-!!$#'>&"&?*@/(-!,(!"1('%(!>/6#*+ 33333333333333333333333333333333333333333 =A!
%()>(%)>(!0*&6(,*)#"(!;!"#!$%&'()'*&+!,/!./"+(%#0"( 33333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333 =8!
$%&$&-*'*&+!,1/+!$%*+)*$(!,(!./"+(%#0*"*'( 3333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333 =B!
0*1.+%(&'%&$"&2.$3%+"#*$*!%&=&+%0$%>*63&7637$.(*2% ,,,,,,,,,,,,,,,,,,-?!
**&,&+%863'+%&'%&$"&2.$3%+"#*$*!%&4.)"*3%,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,-@!
"88+674%&)%!46'6$61*:.% ,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,-A!
6('#$>&%( 333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333 59!
(6$>#-(!('!>C$(%0&"(33333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333 5D!
)#'(?&%*-#'*&+!,(-!)#/-(-!,(!"#!-&/77%#+)(!E7%(/,F333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333 5:!
'>(6(-!%($%(-(+'#'*7-!,(!"#!./"+(%#0*"*'(!>/6#*+( 333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333 AG!
Le#Handicap#comme#emphase#de#la#vulnérabilité#humaine..................................................................... 40!
La#souffrance#de#l’homme#:#expression#hyperbolique#de#sa#vulnérabilité#:........................................ 41!

!
- 4 -!
Subjectivité#et#vulnérabilité#à#partir#de#l’œuvre#de#Lévinas..................................................................... 43!
Socialité#et#vulnérabilité#à#partir#de#l’œuvre#de#Habermas...................................................................... 44!
!4%)%(&+%8+%(%3!"!*0(&'%&$"&2.$3%+"#*$*!%&4.)"*3%,,,,,,,,,,,,,,@A!
"(!>#+,*)#$!)&66(!(6$>#-(!,(!"#!./"+2%#0*"*'2!>/6#*+(333333333333333333333333333333333333333333333333 AD!
Normativité#et#déficience......................................................................................................................................... 48!
Stigmate#et#honte........................................................................................................................................................ 53!
Personnes#handicapées#:#déficience,#situation#de#handicap#ou#situation#limite#?........................... 68!
Le#handicap#comme#situation#limite .................................................................................................................. 75!
Le#droit#d’exister#pour#les#personnes#handicapées#?.................................................................................... 88!
Eugénisme#préventif#:#refus#du#handicap#par#la#société#? ......................................................................... 97!
Du#contractualisme#à#l’antispécisme#:#penser#l’impensable...................................................................120!
CONCLUSION#:#l’importance#du#pacte#parental...........................................................................................135!
"#!-&/77%#+)(!,(!"1>&66(!;!(<$%(--*&+!>C$(%0&"*@/(!,(!-#!./"+2%#0*"*'2 333333345:!
Les#trois#sources#de#la#souffrance#chez#Freud...............................................................................................140!
La#souffrance#comme#situation#limite#chez#Karl#Jaspers.........................................................................143!
Situation#limite#et#existence .................................................................................................................................144!
Une#situation#limite#:#la#détermination#historique#de#l’existence ........................................................146!
Des#situations#limites#particulières#:#la#mort#et#la#souffrance...............................................................149!
Le#scandale#de#la#souffrance#des#enfants........................................................................................................160!
-/0H()'*.*'2!('!./"+2%#0*"*'2!I!$#%'*%!,(!"1J/.%(!,(!"2.*+#-3333333333333333333333333333333333333349A!
De#De#l’évasion##à#Totalité#et#Infini....................................................................................................................166!
Totalité#et#Infini.........................................................................................................................................................168!
L’Idée#de#l’infini#et#le#visage#d’autrui................................................................................................................173!
La#nudité#du#visage...................................................................................................................................................177!
De#Humanisme#de#l’autre#homme#à#Autrement#qu’être#ou#au_delà#de#l’essence ..........................181!
-&)*#"*'2!('!./"+2%#0*"*'2!I!$#%'*%!,(!"1J/.%(!,(!>#0(%6#- 3333333333333333333333333333333333333334:B!
Introduction.................................................................................................................................................................198!
L’éthique#de#la#discussion#comme#réponse#à#la#vulnérabilité#humaine#? .........................................204!
Le#juste#et#le#bien.......................................................................................................................................................210!
Axel#Honneth#:#la#solidarité#abstraite#ou#la#sollicitude#concrète#comme#autre#de#la#justice#? 216!
«#Caring#justice#» .......................................................................................................................................................218!
+%863'+%&'%&$"&2.$3%+"#*$*!%&4.)"*3%&=&$"&+%(863("#*$*!%&
86.+&".!+.*B&$%&(6.7*&'%&$C".!+%,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,<<<!
#3!*+'%&,/)'*&+3333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333==5!
03!"(!)&+)($'!,(!%(-$&+-#0*"*'2!;!,(!%*)J/%!I!H&+#-!('!"2.*+#-3333333333333333333333333333333333333=5=!

!
- 5 -!
Quelques#rappels#:.....................................................................................................................................................232!
a#/##phénoménologie#de#l’homme#capable#et#vulnérabilité#chez#Ricœur..........................................232!
b#/#La#«#petite#éthique#»#de#Ricœur....................................................................................................................233!
1.#L’imputabilité.........................................................................................................................................................235!
2.#De#l’imputabilité#à#la#responsabilité#morale ............................................................................................238!
3.#De#la#responsabilité#individuelle#à#la#prévention#du#risque#collectif .............................................239!
4.#Hans#Jonas#et#le#Principe#responsabilité#:#extension#de#la#notion#de#responsabilité...............240!
5.#La#responsabilité#envers#autrui#vulnérable ..............................................................................................243!
6.#Critique#de#l’inflation#de#la#responsabilité.................................................................................................244!
)3!%(-$&+-#0*"*'2!('!%2)*$%&)*'2!;!"(!,20#'!(+'%(!%*)&(/%!('!"2.*+#-333333333333333333333=A8!
Réciprocité#du#donner#et#du#recevoir#dans#la#relation#éthique.............................................................246!
Compensation#de#l’asymétrie#de#la#relation#l’un_l’autre..........................................................................252!
,3!-&/)*!,(!"1#/'%(3333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333=8B!
1.#La#responsabilité#chez#Lévinas#:#responsabilité#pour#autrui#et#substitution..............................259!
2.#Individuation#par#la#responsabilité#pour#autrui.....................................................................................281!
3.#Éthique#du#care .....................................................................................................................................................287!
4.#Bienveillance#active##et#respect#chez#Kant.................................................................................................291!
(3!!)&+)"/-*&+3!!$&/%!%($&+,%(!,(!"#!./"+(%#0*"*'(!>/6#*+(!;!6&0*"*-(%!"(!$#%#,*?6(!,(!"#!!
%("#'*&+!$#%(+'#"(3333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333355:!
Penser#l’impensable#:#justifier#l’infanticide#?.................................................................................................339!
Penser#cet#impensable#ou#«#Avoir#une#pensée#en#trop#»#!.........................................................................340!
Un#contre_modèle#à#la#misanthropie#:#la#responsabilité#envers#tout#être#humain#:#le#souci#
parental.........................................................................................................................................................................343!
#*#$*61+"84*%,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,-DA!
"33%>%,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,-/A!
GLOSSAIRE#ET#DÉFINITIONS ..............................................................................................................................376!
LÉGISLATION..............................................................................................................................................................377!
ARTICLES#DE#PRESSE .............................................................................................................................................379!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!