LA DÉFENSE FACE AUX DÉFIS DU DÉRÈGLEMENT CLIMATIQUE
PAR BASTIEN ALEX
Chercheur à l’IRIS
Mars 2015
LADÉFENSEFACEAUXDÉFISDUDÉRÉGLEMENTCLIMATIQUE/BASTIENALEXMARS2015
1
LADÉFENSEFACEAUXDÉFISDUDÉRÈGLEMENTCLIMATIQUE
ParBastienAlex/Chercheuràl’IRIS
Dansunrapportrédigéilyaplusdedixans,lePentagoneétablissaitunlienentresécuritéet
changementclimatique(SchwartzetRandall2003).Depuislors,l’étudedupotentielcrisogènedu
phénomènes’estapprofondie.Dufaitdesapropensionàrenforcerlepouvoirdenuisancedesaléas
naturelsetà,indirectement,produiredenouveauxrisques,ilestdésormaisconsidérécommeun
«multiplicateurdemenace»(CenterforNavalAnalyses2007).Lechangementclimatiqueestainsi
unenjeudepremierplanpourlesacteursdeladéfense,institutionnels,militairesetindustriels,et
soulèveplusieursproblématiques.Dansunpremiertempsseposeévidemmentlaquestiondes
risquesetmenacessécuritairesdécoulantdesmanifestationsdeschangementsclimatiques
(modificationdurégimedesprécipitations,hausseduniveaudesmersetocéans,multiplicationdes
phénomènesclimatiquesexceptionnels)etl’étudedeleurpropensionàgénérerdel’insécurité.Dans
undeuxièmetempsseposecelledesréponsesàyapporterenmatièredoctrinale(réflexion
stratégique),opérationnelle(gestiondecrise)maisaussientermescapacitaires(impactssurl’outil
militaire).Enfin,ilconvientd’étudierdansuntroisièmetemps,etc’estunparadoxe,les
conséquencessurlasécuritéinternationaledespolitiquesetstratégiesd’adaptationquiseront
développéesparlesÉtatsoud’autresacteurspourfairefaceauxdéfisposésparledérèglement
climatique.
LA(RE)DÉCOUVERTEDUPOTENTIELCRISOGÈNEDESALÉASNATURELS
Sécuriténationaleetsécuritéclimatique
Lasécuriténationaledemeurelanotionderéférencedansl’élaborationdeladoctrineetdansla
définitiondesintérêtsdepuissance,stratégiquesetvitauxd’unÉtat.Lesnotionsdesécurité
humaine,globalepuisenvironnementaleontparlasuiteétédéveloppéesenréponseàcequeleurs
promoteursconsidéraientcommeunedévianceouundysfonctionnementdelasécuriténationale,
notammentdanslaprotectiondespopulationsciviles.Sansremettreencauselacentralitédela
notiondesécuriténationale,ceprocessusd’élargissementdeschampsconcernésparlesétudesde
sécuritéaprogressivementconduitlesÉtatsàtenircomptedesrisquessécuritairesliés,entreautres,
LADÉFENSEFACEAUXDÉFISDUDÉRÉGLEMENTCLIMATIQUE/BASTIENALEXMARS2015
2
auxaléasnaturels.Lasécuritéenvironnementaleseproposaitalorsd’explorerlesliensexistantentre
ladégradationdel’environnementetl’atteinteàlasécurité(Maertens2012).S’intéressantàla
sécuritédel’environnement,del’individu,del’Étatetdusystèmeinternational,elleétudiait
notammentlesconséquencesdeladépendancedenossociétésauxressourcesnaturellesetles
implicationsdecettedépendancesurlecomportementetlesstratégiesdesacteurs.
Laréflexionsurlasécuritéclimatiques’inscritdansleprolongementdusilloncreuséparlasécurité
environnementale.Ellepondaubesoindeprendreencomptelesincidencesduchangement
climatiquesurlasécurité,entenduedanssadéfinitionlarge,àtraversl’analysedupotentiel
déstabilisateurduphénomène,lagestiondesrisquesetmenacessécuritairesquiendécoulentetles
réponsesettraitementquelasurvenancedetellescrisesnécessite.
Unpotentieldedéstabilisationréel
Lesrisquesliésauréchauffementclimatiquerenvoientpourpartieàdesrisquesnaturelsidentifiés
etintégrésauxpolitiquesdedéveloppementetd’aménagementdepuisdesdécenniesmaisdont
l’ampleurs’estaccrue.Cechangementdeperspectiveestliéàl’augmentationàvenirdes
dérèglementsclimatiquesmaisaussiàlapopulationaujourd’huiexposée,notammentsurles
littoraux,ladensitédémographiquerenforçantlalétalité.Ainsi,«l’élévation,ledégeldupermafrost,
lafontedescalottesglaciaires,lereculdesglaciers,l’accroissementdelafréquenceetdelaportée
desévènementsextrêmesdirectementliésàlatempérature(inondationsetsécheresses,déficits
hydriquesdessols,vaguesdechaleur,incendiesetinvasionsd’insectes),lamodificationdurégime
despluiesetdesvents,lerenforcementdelafréquenceetdel’intensitédesoragestropicaux,des
cyclonesetdestornades,commeledéplacementprobabledecesévènementsversdesrégions
moinspréparéesetplusvulnérablesreprésententunemenacemondialeenexpansion»(Quenault
2009:183).
Malgrélesincertitudesliéesàlacomplexitédesmodèlesclimatiques,lamodificationdurégimedes
précipitationsestcenséeentraîneruneréductiondelapluviométriedansleszonesaridesetune
augmentationdanslesrégionstempérées.Larecrudescencedessécheressesdansleszonesarides
peutengendrerdesmouvementsdepopulationdanslesrégionslesplusvulnérablesaustress
hydriqueetprovoquerdestensionsliéesàlapressionsurlaressourceeneaupotabledansle
territoired’accueil,théorieparfoisévoquéepourdécrypterlasituationauDarfour.Danslemême
temps,uneaugmentationdesépisodesclimatiquesextrêmespeutoccasionnerdesinondations
d’importancesusceptiblesdedétruirehabitatsetinfrastructures(routes,réseauélectrique,
LADÉFENSEFACEAUXDÉFISDUDÉRÉGLEMENTCLIMATIQUE/BASTIENALEXMARS2015
3
hôpitaux,télécommunications,etc.)etdecauserd’importantstroublesencasderétablissement
tardifdelasituationinitiale.Rappelonsàtitred’exemplequeladéfaillancedessecoursetdela
chaînededécisiondanslagestiondelacriseducycloneKatrinaen2005auxÉtatsUnisétaittelleque
lagardenationaleavaitfaireappelàdessociétésmilitairesprivées.Enfin,lamontéeduniveau
desocéansposeàtermelaquestiondel’avenirdesÉtatsinsulairesetdeslittorauxdensément
peuplés,auxÉtatsUniscommeauBangladesh,etdutraitementdesfluxderéfugiésdansun
contextederaréfactiondesressources.
Sansminimisercesrisques,ilfauttoutefoissedistancerdesdiscourscatastrophistes
contreproductifs.Lesconflitsgermentavanttoutdechosesurunterreauanthropique(tensions
ethniquesrécurrentes,inégalitéssocioéconomiques,administrationsdéfaillantes,erreurs
d’aménagement,déficitdepréventiondesrisques,etc.);lefacteurclimatiquenesauraitengendrerà
luiseuldessituationsdetensionssécuritairesvoireconflictuelles.Parexemple,lesfaminessont
souventassociéesauxaléasclimatiquesalorsqu’ellesdépendentdavantagedefacteurspolitiquesou
économiques(échecdesprogrammesalimentaires,excèsdespéculation)oud’unemauvaisegestion
desressourcesquedeleurrareté.Demême,lesmouvementsdepopulationliésàlasurvenanced’un
aléaclimatiquenesontpasobligatoirementsourcesdeconflits(SalehyanetGleditsch2007),la
détériorationdelasituationpendantgrandementdel’agendadespopulationsmigrantesetde
celuidespopulationsvivantsurleterritoired’accueil.
UNEPRISEENCOMPTECROISSANTEPARLESACTEURSDELADÉFENSE
UneréflexionstratégiqueimpulséeparlesÉtatsUnis
LesÉtatsUnis,deparleurstatutdepremièrepuissancemilitairemondiale,ontsouventétéen
pointesurl’étudedesmenacesstratégiquesémergentes.Laréflexionsurl’expositionduterritoire
auxdifférentesmanifestationsduchangementclimatiqueinitiéeen2003s’estaccéléréeàpartirde
2005dufaitdelavulnérabilitérévéléeparl’ouraganKatrina.Désormais,ledérèglementclimatique
faitpartiedespréoccupationspremièresduPentagone,quil’aréaffirmélorsdelapublicationdela
QuadriennalDefenseReview2014.Seloncedocument,ledérèglementclimatique«aggraverales
facteursdestressàl’étrangertelslapauvreté,lesdégradationsenvironnementales,l’instabilité
politiqueetlestensionssociales»,autantdeconditionsqu’ilidentifiecommesusceptiblesdelaisser
librecourtà«l’activitéterroristeetd’autresformesdeviolence».Audelàdel’analysedesmenaces,
lerapportsoulèveégalementlaquestiondescapacitésopérationnelles:«Lesimpactsdu
LADÉFENSEFACEAUXDÉFISDUDÉRÉGLEMENTCLIMATIQUE/BASTIENALEXMARS2015
4
changementclimatiquepourraientaccroîtrelafréquence,laportéeetlacomplexitédesmissions
futures,ycomprisdesactivitésd’appuidel’arméeauxautoritésciviles,etsaperparallèlementla
capacitéd’appuiauxactivitésdeformationdenosinstallationsnationales.»(QDR2014)Onpeut
doncdésormaisaffirmerquelechangementclimatiqueconstitueunecomposantedeladoctrinede
défenseaméricaine.CetteconceptionestassezlargementpartagéeparleRoyaumeUni,commeen
témoignelapriseencomptecroissante,depuis2008,desmenacesliéesauchangementclimatique
dansleséditionsdelaNationalSecurityStrategyquimobilisentlesnotionsdethreatmultiplieretrisk
multiplier.Entémoigneégalementlacréationen2010d’unpostedereprésentantspécialpourle
changementclimatiqueoccupé,faitnotable,parunmilitaire,lecontreamiralNeilMorisetti.
LaFranceenretrait
Malgréuneétudedel’Institutderecherchestratégiquedel’Écolemilitaire(IRSEM)enjuillet2011
(Asencioetal.2011)etunrapportparlementaireen2012(Schneideretal.2012)identifiantles
enjeuxliésauchangementclimatique,laFrancerestepoursapartenretraitsurcesquestions.Le
traitementdelaproblématiquesemblemêmeenrecullorsquel’oncomparelesdeuxderniersLivres
blancssurladéfenseetlasécuriténationale.Lalivraisonlaplusrécente(avril2013)sembledélaisser
quelquepeulesujetparrapportàl’édition2008,secontentantdelamentionnersansl’approfondir,
rappelantque«certainesétudessurlechangementclimatiquesuggèrentquel’amplitudeoula
fréquencedesphénomènesextrêmespourraients’accroîtreetfragiliserdavantageencoreles
régionsaujourd’huilesplusexposéesàcesphénomènes».S’ilsouligneque«lesconséquences
régionalesprécisesduréchauffementclimatiqueàhorizondeplusieursdécenniessontencoretrès
incertaines»,ledocumentreconnaîtque«ladiminutiondelasuperficiedesglacesdemeren
Arctiquen’estpassansconséquencesstratégiques,etlaperspectived’uneutilisationrégulièrede
nouvellesroutesmaritimesarctiquesserapproche».Latroisièmeetdernièreréférenceau
dérèglementclimatiquedansundocumentquicomptecentsoixantepagesréaffirmelanécessité
degarantir«lasécuritédenosconcitoyensdansdeszonesexposéesauxaléasclimatiques,
notammentautraversdesAccordsFRANZ(FranceAustralieNouvelleZélande)»(Ministèredela
défense2013).Encomparaisondesproductionsaméricaineetbritannique,cestroisoccurrences
peuventêtrelesigned’uneréflexionencoreinsuffisante,d’autantplussil’onconsidèrelazone
d’influencefrançaise,leterritoireultramarinetl’ampleurdelazoneéconomiqueexclusive(onze
millionsdekm²).Lavulnérabilité«climatique»àlongtermedecertainssitesstratégiquestellela
basespatialedeKourouenGuyane,situéeà4kmdescôtes,mériteraitd’êtreétudiéedavantage.
PourlaDéfense,laquestionduchangementclimatiques’estfinalementlongtempsréduiteenFrance
1 / 13 100%