Réunion-débat
« Religion, Laïcité et mouvement ouvrier »
NPA33,le20juin2015IntroductionpréparéeparPatrickChaudon,ChristineHéraudetIsabelleUfferte
Ilnesepassepasunjoursansqued’unefaçonoud’uneautresoitposéelaquestiondelaplacedelareligiondansla
sociétéouqu’ilsoitfaitmentiondelalaïcité.Prèsde6moisaprèslesattentatscontreCharlieetl’hypercasherde
Vincennes,lesquestionsconcernantl’attitudefaceàlareligionfontdébatdanstoutlemouvementsocial,dansle
mouvementsyndicaletpolitique,surleslieuxdetravail,parmilajeunesse.
Commentréagir?Enquelstermesseposentcesquestionspourunpartianticapitaliste,révolutionnaire,œuvrantà
l’émancipation?Quelcontenudonnonsnousàlalaïcité?C’estcedontnousproposonsdedébattre.
Lesattentatsontcontribuéàpolarisercesquestions
Onnecomptepluslesprisesdeposition,lesarticles,leslivresplusoumoinspolémiquesréagissantàces
évènements.Parcertainsaspects,l’ondedechocquiasuivirappellecelledestoursjumellesen2001.Engrande
partieparcequ’ilssontuneexpressiondelaviolenceetduchaos,deladécompositiongénérésparl’oppression
impérialistesurlaplanète.Etlaprésencele11janvierentêtedelamanifestationparisiennedenombredechefs
d’Etatoudeleursreprésentantsvenusdesquatrecoinsdelaplanètetémoigned’enjeuxquiconcernentl’ensemble
dumondeimpérialiste.
Laréponsedugouvernementaétéimmédiate:instrumentalisantl’émotion,lesentimentd’urgenceetlaréaction
spontanéedelargesolidaritédanslapopulation,Hollande,Valls,Cazeneuve,Sarkozy…ontappeléàl’union
nationale.
Alorsquedesmillionsdepersonnesdetoutesgénérationsetdetoutesoriginesdisaientleurattachementàlaliberté
d’expression,leurrefusdelaterreur,del’obscurantisme,duracisme,quecesoitdanslarue,dansleslycées,les
entreprises,lesquartiers,legouvernementluicherchaitàfaireadmettrecommenaturellelaprésencedel’armée
devantlesécoles,danslescentrescommerciaux,lesgares...etpréparaitlaloisurlerenseignement.Lachasseàtous
ceuxquirefusaientdeseplieràl’injonctiond’«êtreCharlie»aétéouverte.Ceuxquirefusaientontétésuspectés
d’apologieduterrorisme,jusqu’àdesgaminsconvoquésaucommissariatetdesmaladesmentauxmisengardeà
vue.
Alorsqu’unlargemouvementdéfendaitledroitd’expression,ledroitàladifférence,àlacontestation,lepouvoir
s’estempresséd’utilisertoutcequ’ilpouvaitpourencadrer,fairetaire.Lamachineàsusciterlasuspicions’estmise
enmarchepourtenterdebriserlessolidaritésquis’exprimaient.Ilnepouvaityavoirqu’unealternative:la
soumission...nonpasàAllahouàYavémaisauxprétendues«valeursrépublicaines».
OnaeudroitàunedébauchedediscoursglorifiantlaFranceetlasoidisantlaïcité.Toutuntasd’annoncesontété
faites:lamiseenplacedel’apprentissageàl’écoledeces«valeursrépublicaines»,le«renforcementducontenude
l’enseignementlaïquedufaitreligieux»etune«journéedelalaïcité»amêmeétédécrétée.
Unvraibaldefauxculquandonvoitlaplacedechoixqu’occupelareligiondanslasociété,commentlesclasses
dominantesetlepouvoirs’appuientsurelleetsesdifférentesbranches,etcommentilsnourrissentl’obscurantisme
etlespréjugés,dontlespréjugésreligieux,pourmieuxdiviseretdésarmernotrecampsocial.
Lesdéclarationsquiontsuivilesattentatsendisentlong.Onaeudroitauxdéclarationsd’Estrosisurles«5èmes
colonnesislamiques»mettantenpérilla«civilisationjudéochrétienne»maisaussideVallsexpliquantaprèsles
menacesd’attentatscontredeségliseàVillejuif«s’enprendreàuneéglise,c'ests’enprendreàl'essencemêmede
laFrance»… Etlesoirmedelamanifdu11janvier,onavuHollande,VallsetCazeneuve,portantkipa,se
précipiteràlagrandesynagoguepourl’hommagereligieuxauxvictimesdel’hypercasherauxcôtédeNetanyahou,
Sarkozy...
Lesliensétroitsentrel’Etatetlesreligions,unelonguetradition
OnsesouvientdeSarkoetsondiscoursdeLatranen2007devantlepapedel’époque,Benoît16:«Dansla
transmissiondesvaleursetdeladifférenceentrelebienetlemal,l’instituteurnepourrajamaisremplacerleprêtre
oulepasteur(...)parcequ’illuimanqueratoujourslaradicalitédusacrificedesavieetlecharismed’unengagement
1
portéparl’espérance»;deGiscardcontrel’entréedelaTurquiedansl’Europeetquivoulaitinscrirelesprétendues
racineschrétiennesdel’Europedanslaconstitutioneuropéenne…faisantéchoauxproposducardinalRaztingeren
2004(auxsympathiestroublesetfuturBenoit16):«Historiquementetculturellement,laTurquieapeudechosesen
communavecl'Europe.Ceseraitunegrandeerreurdel'incorporeràl'Union...LaTurquieaunfondementislamique.
Elleesttrèsdifférentedel'Europequiestunecollectivitéd'Etatsséculiersavecdesfondementschrétiens».Plus
récemment,fin2014,lePapeFrançoisétaitl’hôteofficielduParlementeuropéen,invitéàs’exprimeràlatribune.
Etlesautresreligionsnesontpasenrestecommeentémoignentlaprésencerégulièredesdiversprésidentsdela
républiqueaudinerduCRIF(conseilreprésentatifdesinstitutionsjuivesdeFrance),dontleprésidentpouvaitse
permettrededéclarerenfévrierdernier,justeavantcediner«Touteslesviolencesaujourd'huisontcommisesparde
jeunesmusulmans»…
Quantauxrelationsdel’Etatavecl’Islam,onenaeuunéchantillonlundidernieraveclaréunionauministèrede
l’Intérieurde150représentantsducultemusulmaninvitésparVallsetCazeneuve(ministredel’Intérieur«encharge
desrelationsavecleculte»).Réunionaentreautreétédécidélacréationd’«unefondationpourunemeilleure
connaissancedel’islam».Legouvernementcherchantàmettreenplaceuneinstitutionpourpallierauconseil
françaisducultemusulman(crééparSarkozy)quin’aguèred’autoritédanslapopulationmusulmane.(C’estle
mêmesoucisquiaamenéCazeneuvele25févdernierdanslesmosquéesdeBordeauxetCenon)
Toutceladonnelamesuredelalaïcitédontonnousrebatlesoreillesetdeslienspourlemoinsétroitsquel’Etatet
lesclassesdominantesentretiennentaveclestroisprincipalesreligions.
Etàlafaveurdelacriseéconomique,sociale,démocratique,lesreligionssontàl’offensive,essayantdetirerprofit
d’unesituationpropiceauxdémagogiesetauxpréjugés...Despréjugésracistes,antiimmigrés,maisaussireligieuxet
communautaristes,quis’alimententlesunslesautres,échappantparnatureàlaraisonetsurlesquelssurfenttous
lesdémagogues.
Lephénomèneestmalheureusementinternational,commeentémoignePegidaenAllemagne(Patrioteseuropéens
contrel'islamisationdel'Occident)tandisqu’enFranceleFNcapitaliseladémagogieracistedeladroiteetdu
gouvernement.
L’ensembledesorganisationsdumondesocial,syndical,sontquestionnées
Pourlesmilitantsdumouvementouvrier,lesacteursdumouvementsocial,cettesituationposebiendesquestions.
Commentlutteràlafoiscontrel’emprisedelareligionsoustoutessesformesetcontrelespréjugésdontsont
victimesmusulmansetjuifs,contreceracismeordinaireauxmultiplesvisagesenrefusanttoute
instrumentalisation?
Pourillustrerladifficulté:uneexpressions’estaujourd’huiimposée,celledelaluttecontrel’islamophobie,alorsque
cemotmériteraitcertainementdébat.Cars’ilestcompriscommeuncombatcontrelespréjugésquivisentles
musulmans,sasignification(etlesensqueluidonnecertains)estuncombatendéfensed’unereligion,cequiest
toutautrechose.
Parmilesdébats:ilyalahiérarchisationquecertainsmettentdanslaluttecontrelesoppressionsetlespréjugés,en
particulierentrel'islamophobieetl'antisémitisme?Maisaussilesamalgamesentrepeuplesetreligions,arabeset
musulmans,ouceuxquiassimilentantisionismeetantisémitismepourmieuxdiscréditerlepremier.
L’ensembledesorganisationsdumondesocial,syndical,sontquestionnéesparcesproblèmes,avecuneacuité
nouvelleàlafaveurdelacriseinternationaleetdelamontéedel’islamismepolitique.EtlesévénementsdeCharlie
ontamplifiélespolarisations,dansuncontextelaboussoledeclasseesthésitante.
LeNPAaétéconfrontéàcesquestionsdèssesdébutsaveclechoixd’uncomitédeprésenterunejeunefemme
voiléeàAvignonen2010.Etlesdébatsperdurentsurlerapportauxreligionsetplusparticulièrementàl’Islam.Cela
aétédernièrementlecasàproposdelaparticipationoupasàunmeetingcontrel’islamophobieenmarsàParis
auquelparticipaientdesorganisationsouvertementréactionnaires(leNPAn’apasappeléetledébatatraverséun
certainnombred’organisations).
Pour«éclairer»enquelquesortecesdébats,nousvousproposonsderevenirsurl’histoiredumouvementouvrier
etdesaluttepourl’émancipation,contrel’obscurantisme.Ilnes’agitpasdetrouverdesréponsestoutesfaitesaux
situationsd’aujourd’huinideconvoquerlesgrandshommespourclorenosdébats,maisdereprendreànotre
compteuneméthode,celledumatérialismemilitant,pourlesocialisme:
2
Nousallonssurlaquestiondelalaïcité,avecunretoursurl’histoirepourrevenirauxdébatsetauximplications
concrètesaujourd’hui.
Puisnousaborderonslaquestionreligieuse,avecunbrefretoursurl’histoiredesreligionsetdeleurcritique
matérialiste,etsurlafaçondontlesrévolutionnairesontessayéderépondreauxsituationsetauxproblèmesquise
posaientàeuxàdifférentespériodes.Avantderevenirrapidementsurlesdébatsauseindesorganisations
anticapitalistesetlesquestionsquiseposentaujourd’huiànousmilitantspourlatransformationrévolutionnairede
lasociété,unprojetquin’aguèredeplacepourDieu…
La Laicité
Lalaïcitéestentrainderedevenirunthèmemisàtouteslessaucesdesdébatspolitiquesactuels.
Beaucoupdepoliticiensréactionnaires,MarinelePenentête,sesontrécemmentdécouvertlafibrelaïque.Dela
gaucheàl’extrêmedroite,lalaïcitéestbrandiecommegardefoudeladémocratie,duvivreensemble,faceàlasoi
disantoffensivedel’islamquimettraitenpérillesgrandesvaleursdelarépublique.
Beaucoupd’amalgames,depropagande,d’instrumentalisation,qu’ilnousfautdécryptersil’onneveutpasmélanger
notrevoixàcelledesdémagoguesréactionnairesquiréinvententunelaïcitéauservicedeleurspréjugésetdeleur
combatpolitiqueantisocial.
Onentendparlerdelaïcitéouverte,communautariste,strictementfidèleàlaloide1905,delaïcards…sansy
comprendregrandchosedecedontserevendiquentlesunsetlesautres.Etsil’onneveutpasselaisserentraîner
surleterraindetouteslesdémagogiesréactionnaires,unpetitretourenarrièresurl’histoireestnécessaire.Tousse
réfèrentàlaloide1905deséparationdel’Egliseetdel’Etat,maisqu’enestilexactement?Queditlaloi?Enquoi
neseraitelleplusrespectée?Yatildesélémentsnouveauxdansl’évolutiondelasituationdepuis1905qui
nécessiteraitdelachanger?
I‐Historiquedelalaïcité:desLumièresàlaloide1905
1/Labourgeoisierévolutionnaire«laïcise»l’Etatetlasociété
Al’origine,lalaïcitéestuneidéeprogressiste,révolutionnaire,quidateduXVIIIèmesiècle.
Elles’enracinedanslaluttedesLumières,quiportaientlesintérêtsdelabourgeoisierévolutionnairecontrela
sociétéféodaleetlaMonarchie.CettelutteidéologiquedesLumièrespritlaformed’uneluttepourleprogrès,pour
lascience,d’uncombatcontrelespréjugésetobscurantismesquidominentlescerveauxetlessoumettent,en
premierlieulareligionetsoninstitutionsociale,l’Eglise,quiétaitlepilierdelaMonarchie.
Enbalayantl’Ancienrégime,larévolutionfrançaiseréalisalatotaleséparationdel’Egliseetdel’Etatetlaïcisa
l’ensembledelasociété.Laseulereligiondelabourgeoisie,c’étaitlapropriété.
2/Lecompromisentrelabourgeoisie,devenueclassedominante,etl’Eglise
Maisdevenueclassedominante,labourgeoisierecomposaviteavecl'Eglisepourconsolideretlégitimersonpouvoir,
faceauprolétariatnaissantquicommençaitàcontestersadomination.
Napoléonrendittrèsviteàl'Eglisesesprérogatives.AvecleConcordatde1801,ilscellaitunaccordavecleVatican,
quirendaitàl'Eglisecatholiquelemonopoledel'enseignementetdelaformationdesinstituteurs.
L’Égliseredevintuneinstitutiond’État,bénéficiairedessubventionspubliques.
PuislaloiFallouxfutpromulguéele15mars1850,aprèslebaindesangperpétréparlabourgeoisiecontrele
prolétariatrévolutionnairedejuin1848.Cetteloiélargitlesdroitsdel'écoledite"libre"etsonpouvoirsur
l'ensembledusystèmescolaire.Elledécrétaitlaprioridel'éducationreligieusesurlesautresmatièresenseignéesà
l’écoleetlaprépondérancemoraleducurésurl'enseignementdispenparl'instituteur.
3/L’anticléricalismedelabourgeoisieindustrielleetcoloniale,soncombatpourlalaïcité.Laloidu1905.
Maistrèsvite,lesbesoinsdel’industrieontnécessitéunprolétariatplusinstruit,forméauxtechniquesmoderneset
laluttecontrelemonopoledel’Eglisesurl’enseignementestalorsdevenueleferdelancedelabourgeoisie
3
industrielleetcolonialiste,dontlesintérêtspolitiquesétaientdéfendusparlepartiradicaletsonleaderGambetta.
L’anticléricalismedevintsonprincipalchevaldebataille.
Maisen1871,c'estlaCommune,lepremierEtatouvrier,quiadécrétélaSéparationcomplètedesEglisesetdel'Etat
etquienavotélesmesures,mêmesiellemanquadutempsnécessairepourtouteslesmettreenœuvre:elle
réquisitionnalesbiensdel'Eglisesanscompensation,laïcisatotalementlasociétéetinstaural'instructionpubliqueet
gratuite,ensupprimantl'instructionreligieusedesprogrammes.Ellebannitl'Eglisedudomainepublic,entantque
religion,pouvoird'oppressionetdedomination.
Parlasuite,lecombatpourl'instructionlaïque,estdemeuréundescombatsessentielsdumouvementouvrier
socialiste:"instruirepourrévolter".
Lecombatanticléricaldelabourgeoisieradicaletrouvadanslemouvementouvriersocialisteunallié,contreles
forcesréactionnaires,l’Egliseetlesmonarchistes.Labourgeoisieytrouvaitsoncompte,c’étaitunefaçond’entraîner
laclasseouvrièresurunterrainquil’éloignaitdesoncombatdeclasse.Lesradicauxbourgeois,deGambettaàEmile
CombesseretrouvèrentaucoudeàcoudeaveclesdirigeantsdumouvementouvriersocialisteJulesGuesdeet
Jaurès,faceàlaréactionetàl’Eglise.
Aprèsl’écrasementdelacommune,lescléricauxrelevèrentlatêteetlecombatdevintplusacharné.Maisdansle
contextedemodernisationdelasociété,derévolutionindustrielle,d'évolutionscientifiqueettechnique,qui
poussaientaureculdesidéesreligieuses,etdefaitàlalaïcisationdel'Etat…lalutteanticléricaleaboutitauxlois
scolairesdeJulesFerryde1881,1882et1886quicréaientl’écolelaïque,correspondantauxbesoinsdela
bourgeoisie.Cesloisconstituentencorelesbasesdel'écoledelaRépublique,«laïque,gratuiteetobligatoire»,école
sansDieumaisnonsansmorale,quiinculquaàdesgénérationsd’enfantsd’ouvrierslerespectdelaloi,dela
propriétéetlesvaleurs"civilisatrices"ducolonialisme.
Desloisdelaïcisationdel’espacepublicfurentpromulguéesàlamêmeépoque.Hôpitauxettribunauxfurentretirés
delagestiondirectedel’Eglise.
Cetteluttepourlalaïcisationdel’espacepublicconnutsonaboutissementen1905,aveclaséparationcomplètedes
Eglisesetdel’Etat,aprèsl’arrivéeaupouvoirdupartiradicalen1902.(avecEmileCombescommeprésidentdu
conseil).
C’estlapressionexercéesurlasociétéparlesluttesdumouvementouvrierpourladémocratieetl'appuidécisifdes
socialistesauParlementquipermirentlevotedelaloide1905."Lessocialistes…,enrevendiquantenmetemps
lalaïcisationgénéraledel'instructionetdel'assistancepubliquenefontquecontraindrelabourgeoisieàaller
jusqu'auboutdesesprincipesetàmoderniserbourgeoisementl'Etat"expliquaitRosaLuxembourg.
Cetteloiconsacraitlavictoiredelabourgeoisieindustriellesurlasociétéetmarquaitladéfaitedéfinitiveducamp
monarchisteclérical.
C’estfondamentalementuneloibourgeoise.
C’étaituneloidecompromis:
Compromisentrerépublicainsetsocialistesdediversesobédiencesl'ailegauchesocialiste,notamment,
voulaitallerplusloin.
Compromisavecl’Eglise:"uneloid'équilibrepermettantlapacification",selonleradicalAristideBriand.Car
laséparationétaitloind'êtrecomplète.L'Etatnationalisalesbiensdel'Eglise,faisantpasserleur
financementàsacharge,toutenenlaissantlajouissanceauxcultes.Faceauxviolentesémeutesfomentées
parlescléricaux,ilreculatrèsvite.En1919,unenouvelleloiautorisaitl'Etatàfinancerlesécolesprivéesde
l'enseignementtechnique.Alafindelaguerre,legouvernementdutrèsanticléricalClémenceaumaintintle
Concordatde1801enAlsaceMoselleredevenuesfrançaises(concordatquiexistetoujoursaujourd’hui).
L’Etatfermalesyeuxsurlaréinstallationillégaledescongrégationsdanslepays.
L'Etatdelabourgeoisie(etsesserviteursdedroitecommedegauche)renouaitsonvieuxcompromisavec
l'Eglisefaceauxprogrèsdusocialismeetdumouvementouvrier,renforcésparlarévolutionrusseetlavague
révolutionnaireenEuropeàlafindelaguerre.
Laloide1905necesserad’êtrebattueenbrèchetoutaulongduXXèmesiècle.
Toutebourgeoisequ’elleétait,etmalgrétoutesseslimites,laloide1905constituaitetconstituetoujourspourle
mouvementouvrierunacquisdupointdevuedesdroitsdémocratiquesetunpointd’appuidanslaluttecontre
l’influencedesreligions.
4
4/Queditlaloi?
Loidu9décembre1905deséparationdesÉglisesetdel'État:
«LaRépubliqueassurelalibertédeconscience.Ellegarantitlelibreexercicedescultes…»(art.1er).
«LaRépubliquenereconnaît,nesalarieninesubventionneaucunculte(...)»(art2).
Beaucoupdesfenseursdelalaïcitéettouslesdémagoguesquil’instrumentalisentaujourd’huiréduisentlaloide
1905àsonarticle2quiditquel'Etatnefinanceaucunculte.Maismêmecetarticleintègreuneexception,pourles
aumôneriesdansdeslieuxfermés(internats,hôpitaux,prisons,armée).Pourquoi?Parceque,pourgarantirlaliberté
deconscience,etd’opinion,l’Etatdoitparfoisyallerdesapoche...C’esttouteladifficultéàappliquercetteloi:à
lafoisgarantirlalibertédeculteetn’ensubventionneraucun!C’estaussilabrècheouvertepourtousles
démagoguesactuelsquinereprennentdanscetteloiquecequilesarrange.
Lesmêmesdifficultésqu’aujourd’huisesontposéesàl’époquedansl’applicationdelaloi:ilyaeuparexemple
polémiquesurleportdelasoutane.Certainsestimaientqu'ilfallaitl'interdire,parcequ'elleétaitpluspolitiqueque
religieuse.Soitexactementlesmêmesdébatsqu'aujourd'huisurlevoile!Al'époque,AristideBriandexpliquaitque
laséparationdesÉglisesetdel'Etatfaisaitquen'importequipouvaitmaintenantsepromenerensoutaneetquela
Républiquenegarantissaitplusauxcuréslemonopoledelasoutane.Voilàcommentsecomprenaitl’applicationde
l’espritdelaloidanslecontextedel’époque!
Laloide1905libéralisaitaussilesprocessionsreligieuses,puisquel’Etatgarantissaitlalibertédeculte.Donc,quand
MarinelePenexpliquedoctementquecetextepermetl’interdictiondesprièresderue,ilyamensongeet
manipulation.
Aufond,laloide1905posaitessentiellementcefait:laséparationdesinstitutionsétatiquesd’aveccellesdel’Eglise,
lafindelareligiond’Etat.Onvoitbienqu’elleétaitsuffisammentouvertepourêtreinstrumentalisée,utiliséeau
profitden’importequellebataillepolitiqueetbeaucoupdedémagoguesd’aujourd’huines’enpriventpas.
II‐L’actualitédelaloide1905:estelledépasséeetàrefonder?
Quelestl’enjeudelabataillequifaitrageautourdelalaïcité?
Aujourd’hui,ceuxqui,àdroiteetauFN,prétendentfendrelalaïcitéenoubliantl’art1delaconstitution,quidit
que«laRépubliqueassurelalibertédeconscience…garantitlelibreexercicedescultes»,sontclairementdansune
instrumentalisationdelalaïcitéquistigmatiseetdiscriminelespratiquantsdel’islam.Dansleurlaïcité,seull’islam
estvisé.Aunomdelaneutralitédel’Etat,quinesubventionneaucunculte(seul,cetarticle2estmisenavant),c’est
àuneattaqueenrèglecontrel’islamàlaquelleonassiste,unislamréduitauxdjihadistes,auxterroristesislamistes.
Leurlaïcité,c’estavanttoutl’exclusiond’uneseulereligion,l’islam.
Etuneexclusionquiaudelàdesinstitutionsdel’Etat,etdespersonnelsdelafonctionpublique,voudraits’appliquer
àtoutl’espacepublic,cequiesttotalementétrangeràlaloi.(loisurlaburqa)
Danscettepropagandenauséabonde,touteslespopulationsd’originearabeetaudelàtouslesimmigrés,tousles
étrangers,sontstigmatisés,désignéscommededangereuxennemissur«leterritoiredenosancêtres».Pourles
MarinelePen,lesSarkozyetautresEstrosi,lalaïcitéestdevenueledrapeau,lajustificationdeleurbataillepolitique
xénophobeetraciste.
MarinelePenestincontestablementdevenuelachampionnedelalaïcité.Lecombleestquelafensedelalaïcité,
quiétaitplutôtjusquelemonopoledelagauche,estaujourd’huidevenuceluideladroiteextrêmeetduFN.
Commentenestonarrivé?
Ilfautbiencomprendrequel’enjeudespolémiquesautourdelalaïcitéabienpeudechosesàvoiraveclareligionet
beaucoupàvoiraveclecombatpolitiqueracisteetxénophobedesréactionnairesdeladroitedureetdel’extrême
droite.Etquelespolémiquesàrebondissementsurlevoileoulaburqaontbienpeuàvoiravecl’émancipationdes
femmes.
Oubliéespendantdesdécennies,cespolémiquesautourdelalaïcitéresurgissentdanslecadredesévolutionsdu
mondedepuislachutedumurdeBerlinetlafindesdeuxblocs,etlesattentatsdu11septembrequiontmarquéle
basculementdumondeetl’ontfaitentrerdansl’èredu«chocdescivilisations».
Audébutdesannées1980,ladroitesemanifestaitplutôtpardesproposcontrelesimmigrésenagitantlapeur
d’êtreenvahis.En1985,unecouvertureduFigaroMagazinetitrait«Seronsnousencorefrançaisdans30ans?»,et
montraituneMarianneportantunfoulard.Lacrisefaitremonteràlasurfacelespirespréjugésetenparticulierle
5
1 / 11 100%